|
1.6. Azeotropli va ekstraktivli haydash
Azeotropli yoki doimiy qaynovchi aralashma deb shunday aralashmaga aytiladiki, malum molyar konsentratsiyadagi ikkita o‘zaro eriydigan syuqliklarning qaynash temperaturalari past bo‘ladi, yoki yuqori temperaturalarda qaynaydigan komponentlarning qaynash temperaturalaridan past bo‘ladi, yoki yuqori temperaturalarda qaynaydigan komponentlarning qaynash temperaturalaridan yuqori bo‘lgan syuqliklariga aytiladi.Boshqacha qilib aytganda, bu aralashmalar Raul qonunidan musbat yoki manfiy chetlanadigan aralashmalardir. Oddiy qaynash yoki reaktifikatsiyalash orqali azeotrop moddalarni ajratish imkoni yo‘q. Amalda ko‘pincha aromatik uglevodorodlarni alkanlar va sikloalkanlar bilan hosil qiladigan azeotroplari ko‘p uchraydi. Ammo bunday aralashmalarni ajratish uchun uchinchi suvda eriydigan uglevodorodlvrni bo‘lmagan komponentni qushish kerak bo‘ladi. Bu qo‘shilgan komponentning ishtirokida azeotrop aralashmaning qaynash temperaturasida o‘zgarish ro‘y beradi, yani har ikkala komponent ayrim – ayrim temperaturada qaynandi. Bu yerda ikkita hodisa kuzatish mumkin. Birinchi hodisada ozeotrop komponentlarga nisbatan uchinchi bo‘lib qushilgan komponent past uchuvchanlikka ega bo‘lishi kerak. Haydash vaqtida u syuqlik ichida qoladi va azeotropdagi yuqori qaynash temperaturasida ega bo‘lgan komponent bilan yangi azeotrop aralashmani hosil qiladi. Shunda past darajada qaynaydigan komponent toza holda haydaladi. Shu hildagi haydash usuli ekstraktiv haydash usuli degan nomni oladi.
Labaratoriya sharoitida ekstraktiv haydash usuli kam ishlatiladi. Ikkinchi hodisada esa azeotrop aralashmaning past temperaturalarida qaynaydigan komponenti bilan qo‘shilgan uchinchi komponent yangi azeotrop aralashmani hosil qilib, yanada past haroratda haydaladigan bo‘ladi. Haydash davomida yangi hosil bo‘lgan azeotrop haydalib, yuqori qaynash haroratiga ega bo‘lgan komponent esa toza holda idishda qoladi. Haydash usulining bunday ko‘rinishi azeotropli haydash nomini oldi. Har ikkala holatda ham qo‘shilgan uglevodorod bo‘lmagan komponent suv bilan yuviladi va shuyolar bilan qaynaganda bir xil qaynaydigan va ajratib bo‘lmaydigan aralashmalar ikkita individual toza komponentlar holida ajratiladi. Azeotrop haydash usulida qo‘shiladigan komponentlar sifatida spirtlar, kislotalar, atseton, glikollar va ularning efirlari ishlatiladi.
Molekulyar haydash usuli yuqori molekulyar tuzilishli moddalarni ajratish uchun qo‘llaniladi. Yuqori molekulyar birikmalar oddiy vakuum haydashda ham termik parchalanishga uchraydi. Molekulyar haydash juda past bosimlardao‘tkaziladi Bunday sharoitlarda, ya’ni To’liq darajagacha bo‘shliqda haydaladigan moddaning molekulalari o‘zlarining qaynash haroratlaridan past haroratlarda sirtdan erkin bug‘lanadi. Bunday sharoitdagi molekulalarningo‘rtacha to‘qnashishlar uzunligi 1-5 sm orasida bo‘ladi. Neftning yuqori molekulyar birikmalarini molekulyar haydash orqali ajratishda ular qaynash haroratlari bo‘yicha emas, balki molekulyar og‘irliklari kattaliklari bo‘yicha ajraladi.
So‘ngi yillarda adsorbsiya-desorbsiya metodi rektifikatsiya metodi bilan birga neft tarkibini o‘rganish bo‘yicha dominant metodlardan biriga aylanmoqda. Bu metodning mohiyati shundaki, aralashma tarkibidagi komponentlar sorbent sirtiga ma’lum ketma-ketlikda turli energiyalarda tanlanib yutilishiga asoslangan. Ularni ajratish ham xuddi shu usulda ma’lum ketma-ketlikda va turli haroratlarda desorbsiyalanishiga asoslangan. Desorbsiya jarayoni bo‘yicha ajratib olingan ayrim komponentlar o‘zgarmagan holatda olinadi va tekshirilishi mumkin. Desorbsiya jarayoni tartibli ravishda adsorbsiyaga teskari ravishda o‘tadi. Eng avvalo adsorbent sirtidan shunday komponentlar desorbsiyalanadiki, qaysiki ularning sorbentga adsorbillanish qobiliyati sust bo‘lsa. Zamonaviy adsorbsion usullarda neft va uning tarkibidan komponentlarni ajratishda xromatografik metodlardan keng foydalaniladi.
Neft mahsulotlari va uglevodorod aralashmalarini ajratishda asosan quyidagi xromatografik usullardan foydalaniladi.
1. Gazoadsorbsion xromatografiya.
2. Xromatermografiya.
3. Suyuqlik xromatografiyasi (elyuyentli so‘ruvchi).
4.Gaz-suyuqlik yoki taqsimlovchi xromatografiya.
Gazoadsorbsion xromatografiya gazlarni analiz qilish uchun qullaniladi. Bu metod qattiq yutuvchilarga gazsimon komponentlar aralashmalarining adsorbillanishiga asoslangan. Xromatermografiya- gazoadsorbsion xromatografiyadan farq qilib, desorbsiya jarayoni haroratning asta-sekinlik bilan ortib borishi tufayli amalga oshiriladi. Suyuqlikda bo‘ladigan adsorbsion xromatografiya esa qattiq sorbentlar ishtirokida suyuq moddalar aralashmasini ajratishga asoslangan. Bu usul neft mahsulotlarini ajratishda keng qo‘llaniladi. Bu usulda desorbsiya jarayoni siqib chiqaruvchilar yordamida va elyuyentlar ishtirokida amalga oshiriladi. Ko‘pgina olib borilgan tadqiqotlar natijasida shu narsa aniq bo‘ldiki, neftning ayrim komponentlari neft mahsulotlarining silikagelga adsorbillanishi ma’lum bir qator bo‘yicha yotar ekan, ya’ni smolasimon moddalar: azot saqlovchi, kislorodli, oltingugurtli, aromatik uglevodorodlar, polihalqali birikmalar, bitsiklik va tritsiklik birikmalar, monotsiklik birikmalar, diolefinlar, sikloolefinlar, alifatik monoolefinlar, naften qatori uglevodorodlar va parafin qatori uglevodorodlar ketma-ketligi kurinishida adsorbsiyalanishi ma’lum bo‘ldi.
Suyuqlik xromatografiyasi benzinlar, kerosinlar, gazoyllar, yog‘lar tarkibini tekshirishda juda muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari neft mahsulotlari komponentlarini ajratishda va ularni tadqiq qilishda ekstraksiyalash metodi, kristallga tushirish metodi, mochevena bilan komplekslar hosil qilib ajratish metodi va boshqa usullar ham keng doirada qo‘llaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
