ҚИРҚ олтинчи илмий-амалий конференцияси материаллари

Foydalanilgan adabiyotlar 
1.Normat Yo‘ldoshev.Hozirgi adabiy jaroyon.Toshkent-2019 " Tafakkur" 
nashriyoti. 
2.U.Normatov.Yetuklik.Toshkent.G‘ G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at 
nashriyoti. 
JADIDLARNING MILLIY TIL MASALASIGA DOIR QARASHLARI
.

Shirinoy Muhsinjonova O‘zbek filologiyasi fakulteti talabasi
Ilmiy rahbar: Nodira Egamqulova 
XIX asr oxiri XX asr boshlari davr ijtimoiy madaniy hayotida jadidchilik harakati 
alohida o‘rin tutgan. Jadidlar millatni ma’rifat orqali ozodlikka chiqarish mukin deb 

---

~ 156 ~ 
hisoblashgan. Turkistonda vujudga kelgan jadidchilik harakati millat hayotida tub 
burilish yasadi, ya’ni yangilik nafasini olib keldi, xususan, til masalasi xususida, uning 
tarkibiy qismi bo‘lmish alifbo va unga yangicha yondashuv haqida o‘z g‘oyalarida ilgari 
surganlar[3,206]. Jadidlar o‘z harakatlarida milliy tilni targ‘ib qilish, uni saqlab qolishga 
alohida urg‘u berishgan, sababi, ular nazarida millatni asrab qoluvchi yagona omil milliy 
til edi. Maqsadi va o‘ylari mushtarak bo‘lgan ma’rifatparvarlarning bir-biriga ta’siri 
kuchli bo‘lgan. Barcha turkiy xalqlarni tilda, ishda, fikrda birlikka chaqirgan Ismoil 
Gasprinskiy faoliyati bunga misol bo‘la oladi. Rossiya musulmonlari hayotida 
bo‘layotgan o‘zgarishlarning bosh sababchisi, islohotlar va yangi g‘oyalar muallifining 
til masalasiga yondshuvi ham o‘zgacha bo‘lgan. U barchaning e’tiborini “til birligi” 
masalasiga qaratdi: “Maslaki umrimiz bo‘lgan tavhidi lison masalasida biz bir nuqta 
ortga chekilmadik va chekilmaymiz. ... “tavhidi lison”, “lisoni umumiy va adabiy” 
kerakligi hozirni o‘zidan hukm qilindi”[5,116]. 
Darhaqiqat, jadidlarning til uchun jon kuydirishida jon bor edi, sababi, ruslar 
tomonidan olib borilgan har bir harakatda millatni o‘z tarixi, madaniyatidan ayirishga 
qaratilgan g‘oyalar mavjud edi buni tilni yo‘qotishga bo‘lgan urinishdan boshlamoqchi 
edilar. Rus tilini birinchi “oily” darajaga olib chiqib, milliy tilimiz tomiriga bolta 
urmoqchi bo‘ldilar. Biroq jadidlar tomonidan olib borilgan ma’naviy kurash ruslar 
mafkurasining darz ketishiga sababchi bo‘ldi, yuqorida Ismoil Gasprinskiy tomonidan 
bildirilgan fikrlar so‘zimizning yaqqol dalilidir. Gasprinskiyni o‘ziga ustoz deb bilgan 
muftiy Mahmudxo‘ja Behbudiy ham til sofligi masalasida “Bas, bizg‘a tilimizni ajnabiy 
so‘zlardan muhofaza qilmoqlik eng birinchi muhim bir vazifadir”[1,187], deb bayon etib 
o‘tgan. Behbudiy til sofligi masalasiga atroflicha yondashib, har bir tilni boyitishda 
o‘sha tilning o‘z ichki imkoniyatlaridn kengroq foydalanish zarurligini ta’kidlaydi. Shu 
bilan birga, boshqa tillardan so‘z olmaydiga til yo‘qligini, bu narsa til uchun tabiiy 
jarayon ekanini ham nazardan qochirmaydi. Uning fikricha, ana shunday olinma 
so‘zlarning muqobilini qo‘llash yordamida til sofligiga erishish mumkin. Umuman 
olganda, til sofligi, yagona adabiy til uchun kurash Behbudiy faoliyatining ham muhim 
bir qirrasini tashkil etgan[2,130]. 
Bundan tashqari, Abdulla Avloniyning “Turkiy guliston yoxud axloq” asarining 
“Hifzi lison” bo‘limida ham milliy til haqida so‘z yuritilib, “milliy tilni yo‘qotmak 
millatning ruhini yo‘qotmak” ekanligi ta’kidlanib, quyidagicha fikrlar beriladi: “Biz, 
turkistonlilar milliy tilni saqlamak bir tarafda tursun, kundan kun unutmak va 
yoʻqotmakdadurmiz. Tilimizning yarmiga arabiy, forsiy ulangani kamlik qilub, bir 
chetiga rus tilini ham yopishtirmakdadurmiz. Durust, bizlarga hukumatimiz boʻlgʻon rus 
lisonini bilmak hayot va saodatimiz uchun osh va non kabi keraklik narsadur. Lekin oʻz 
yerinda ishlatmak va soʻzlamak lozimdur. Zigʻir yogʻi solub, moshkichiri kabi qilub, 
aralash-quralash qilmak tilning ruhini buzadur”[4,265-266]. Haqiqatan ham, bugungi 
kun uchun dolzarb sanalgan ushbu masala jadidlar harakatining bosh maqsadi sifatida 
o‘z o‘rnini egallagan. Hozirda ham tilimizda chetdan kirgan so‘zlarning ko‘payib 
borayotgani tilimizga o‘zining salbiy ta’sirini ko‘rsatmoqda.
Xulosa sifatida shuni aytishimiz mumkinki, milliy til masalasi faqatgina bugunning 
emas, balki o‘tmishning ham dolzarb masalasi bo‘lgan. Chunki milliy til kechani bugun 
bilan, bugunni kelajak bilan bog‘lovchi muhim vosita sanaladi. O‘z asarlari orqali milliy

---

~ 157 ~ 
til himoyasiga shaylangan jadidlarning g‘oyalari hozirda biz uchun shior 
yanglig‘ yangramog‘i lozimdir.