~ 152 ~
turmas Keyinchalik insoniyat faoliyati kengaygani sari topishmoqlarning ham mavzu
ko‘lami kattalashgan va o‘zining dastlabki xususiyatlarini, sodda ko‘rinishlarini
o‘zgartib, o‘zgacha xarakter kasb etgan. O‘zbek ertaklari tarkibida ko‘pincha
topishmoqlar inson donoligini sinash vositasi bo‘lib kelaadi, uning yechimi og‘ir
damlarda qahramon hayotini saqlab qoladi.
Bora-bora topishmoqlar vazifasi o‘zgarib, u ko‘proq so‘z o‘yiniga aylanadi. Buni
quyidagi topishmoq orqali bilish mumkin:
O‘yin, o‘yin, o‘yinim,
Ko‘ngil ochar to‘yinim.
(Topishmoq)
Yana bir kichik va ajoyib janrlardan biri bu tez aytishdir. Tez aytishda adashib
(yanglishib) ketish mumkin boʻlgan
qofiyadosh, asosan bir xil tovush bilan
boshlanadigan soʻzlar, jumlalar qoʻllanadi. Masalan:
Qishda kishmish pishmasmish,
Pishsa kishmish qishmasmish.
Bu tez aytish qofiyadosh so‘zlardan tuzilgan bo‘lsa, mana bu tez aytishda esa har
bir so‘z bir xil tovush bilan boshlanadi. Bir tup tut, bir tup tutning tagida bir tup turp.
Bir tup tutning tomiri bir tup turpning tomirini turtib turibdi, bir tup turpning tomiri bir
tup tutning tomirini turtib turibdi.
Oʻtmishda katta yoshdagi odamlar ham toʻy va bayramlarda tez aytishda
musobaqalashib, madaniy hordiq olganlar. Keyinchalik, asosan, bolalar repertuariga
o‘tgan. Bugungi kunda tez aytish va topishmoqlar faqatgina o‘yin, musoqa,
ko‘ngilxushlik vositasigina emas, balki bolalar idrokini, zehnini o‘stirishda o‘ziga xos
tarbiya maktabi sifatida yashab kelmoqda. Bu kichik janrlarning tarbiyaviy va didaktik
imkoniyatlari g‘oyat rang-barangdir. Bolalarda so‘zga muhabbat uyg‘otadi, estetik zavq
bag‘ishlab, ularni og‘zaki sheʼriyat dunyosiga olib kiradi. Biz quyida ularning bolalar
nutqini rivojlantirishdagi o‘rni haqida alohida to‘xtalib o‘tmoqchimiz.
Bugungi kunda bola nutqini rivojlantirishga oid bir qancha ta’limiy texnologiyalar
ishlab chiqilgan. Ularning asosiy tarkibini atrof muhit, jismoniy o‘yinlar, milliy urf-odat,
bayramlar va xaq og‘zaki ijodi namunalari tashkil etadi. Og‘zaki
ijod namunalari
bo‘lgan topishmoq va tez aytishlarning mavzu ko‘lami bola yoshiga mos tarzda tanlansa
nutqning ravon, tog‘ri, tez shakllanishiga xizmat qiladi. Masalan:
Bola dastlabki yoshda atrofidagi kishilar va narsalarni ilg‘ab qolishga harakat
qiladi. 1-2 yoshlarida esa ularning nomi lisondan tilga ko‘chadi. 3-4 yoshlarda esa
undagi qiziqish kengayib narsalarning rangi, shakli, xususiyatini ham bilishni qamrab
oladi. Aynan shu yoshda uning anglaganlari qanchalik to‘g‘ri ekanligi asta-sekin
tekshirilib borilsa bo‘ladi. Bu davrda bola u nima, buning rangi qanaqa mazmundagi
savollarga javob bera oladi. Shundan so‘ng uni oddiy topishmoqlar bilan sinab ko‘rish
mumkin. Bolaga beriladigan dastlabki topishmoqlar oddiy, aniq ko‘rinishga ega bo‘lgan
predmetlar (uy
jihozlari, oziq-ovqat mavzulari) bo‘lishi kerak. Masalan: suyuq suv
emas, qattiq qor emas.(sut) Boshi taroq, dumi o‘roq, (xo‘roz)Topishmoqdagi barcha
so‘zlarning ma’nosi bolaga chaqib berilishi kerak. Bu bolaning so‘z boyligini oshirishga
xizmat qiladi. Keyingi bosqichlarda sonlar bilan bog‘liq topishmoqlar o‘rgatilish. Bir
onasi, bir bolasi, necha yuz ming bolasi.(quyosh, oy,yulduzlar).
~ 153 ~
Tez aytishlar rang - barang tovushlar uyg‘unligiga, alliteratsiyalari,
omonimlar
paronimlar asoslangan ma’no tovlanishlari bilan ham bolalarni qiziqtiradi.
Tez aytishlar
vositasida bolalar ona tilidagi tovush va so‘zlarni ravon, burro, aniq talaffuz etishni,
tovushlar ohangdorligini, so‘zlarning nozik ma’no farqlarini idrok qilish, anglash hamda
ilg‘ab olishni mashq qiladilar. Shuning uchun tez aytishlar tovush va so‘zlar ustidagi
mantiqiy mashqlar hisoblanadi. Ular o‘quvchilning nutqini rivojlantiradi, so‘z boyligini
o‘stiradi, so‘zlashda adashmoqlikka yo‘l qo‘ymaydi.
Tez aytishlar ham oddiylikdan
murakkablikka qarab o‘rgatilishi kerak. Dastlab so‘zlar miqdori kam va osson bo‘lishi
kerak. Tez aytishda bola har bir so‘zni to‘g‘ri talaffuz qilishiga e’tabor qaratilib,
xatolarini tuzatish kerak. Masalan:
Ahmad aka Rahmat akani ko‘rdi.
Ko‘ylagimga ko‘k munchoq.
Bashar hasharga shoshar, Yashnar hasharda Bashardan oshar.
Bir burun ko‘rdim burunnan burun, eshikdan chiqdi burunnan burun.
Bir tup tut, bir tup tutning tagida bir tup turp. Bir tup tutning tomiri bir tup turpning
tomirini turtib turibdi, bir tup turpning tomiri bir tup tutning tomirini turtib turibdi.
Xulosa qilib shuni aytmoqchimizki, tez aytish va topishmoqlar
ulg‘ayib kelayotgan
yoshlarning maʼnaviy ehtiyojlariga oziq bo‘lish bilan bir qatorda, xayolotini, tasavvurini
kengaytiradi.
Ezgulikka chorlab, inson uchun eng aziz bo‘lgan ona tiliga, tug‘ilgan
yurtiga muhabbat uyg‘otadi va eng asosiysi, bolaning nutqi ravon, fikri teran bo‘lishiga
xizmat qiladi. So‘zlashuv jarayonida bola nutqidagi takrorlarni oldini olib mazmunli
so‘zlashga undaydi. Har bir harfni , so‘zni orfoepik qoidalarga
mos talaffuz qilishni
ta’minlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
