Iqtisodiyotning real sektori tushunchasi

Multiplikator (ing. multiplier — koʻpaytiruvchi, oshiruvchi) — iqtisodiyotdagi moliyaviy okimlarning ikki (baʼzan ikkitadan koʻprok) koʻrsatkich (parametr)lari oʻrtasidagi bogʻlanishlarni [mas, davlat byudjeta harajatlarining oʻsishi bilan yalpi ichki mahsulot (YAIM)ning hajmi, depozitlar hajmi bilan muomalada boʻlgan pul massasi oʻrtasidagi) tavsiflovchi koʻrsatkich. Akselerator (ishlab chiqarish hajmini oshirish natijasida ishlab chiqarishga jalb etiladigan yangi investitsiyalar necha marta koʻpayishini aks ettiradigan makro-iqtisodiy koʻrsatkich) bilan birgalikda qoʻllanadi. "M." tushunchasini iqtisodiy amaliyotga birinchi marta J. M. Kepns kiritgan. P. Samuelson va boshqa tomonidan rivojlantirilgan
Akselerator - iste'molchining mahsulotga bo'lgan talabi o'zgarganda zarur bo'lgan investitsiyalar hajmining o'zgarishi ko'rsatkichidir.
Tahlil qilishda ko'paytirgichlar va tezlatgichlar qo'llaniladi - iqtisodiy tsikllar; va - iqtisodiyotning notekis rivojlanishida kapital qo'yilmalarning roli

18. Soliq multiplikatori.

soliq multiplikatorini quyidagicha tasvirlash mumkin Agar davlat byujetiga barcha soliq tushumlari joriy daromad–Y dinamikasiga bog‘liq deb hisoblasak soliq funksiyasi T = tY – ko‘rinishni oladi. Bu holatda iste’mol funksiyasi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: C=a+b(Y-tY)= a+b(1-t) Y, Soliq multiplikatori esa quyidagi ko‘rinishni oladi:
Bu yerda: mt – yopiq iqtisodiyot uchun soliq multiplikatori. To‘liq soliq funksiyasi T=Ta+tY ko‘rinishga ega. Ta – avtonom soliqlar (masalan, mulkka, erga soliqlar). To‘liq soliq funksiyasini e’tiborga olsak, iste’mol funksiyasi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: C=a+b[Y-(Ta+tY)]
37. Naflilik funksiyasi ma’lum miqdordagi tovarlarga boshqa bir miqdordagi tovarlarni taqqoslashni bildiradi. Naflilikni mutlaq ko‘rsatkichlarda o‘lchashning ahamiyati bo‘lmay, iste’molchi tanlovini naflilik darajasining ketma-ket joylashuvi bilan izohlash mumkin. Bir to‘plamdagi tovarlar nafliligi boshqasidan qay darajada afzalligini ko‘rsatib berish mumkin emas.Naflilik funksiyasi iste’mol qilinayotgan tovarlar(X,Y)dan olinayotgan naflilikning hosilasini ifodalaydi.
38. Investitsiyalar va chiqib ketishning kapital zaxirasi dinamikasiga ta’sirini Δk=I-d, yoki investitsiyalar va jamg‘armalar tengligidan foydalanib Δk=s·f(k)-dk kщrinishida yozish mumkin. Kapital zaxirasi(k) investitsiyalar hajmi kapitalning chiqib ketishi hajmiga teng bo‘lguniga qadar, ya’ni s·f(k)=dk shart bajarilguniga qadar oshib boraveradi. Shundan so‘ng bitta ish bilan band xodimga to‘g‘ri keladigan kapital zaxirasi (fond bilan qurollanganlik) o‘zgarmaydi (Δk=0). Investitsiyalar hajmi kapitalning chiqib ketishi hajmiga teng bo‘lgan sharoitdagi kapital zaxirasi darajasi fond bilan qurollanganlikning muvozanatli (barqaror) darajasi deyiladi va k* deb belgilanadi. k* ga erishilganda iqtisodiyot uzoq muddatli muvozanat holatida bo‘ladi.
39. Davlat byudjdeti kamomadini moliyalashtirish usullari:
1. Pul-kredit emissiyasi;
2. Davlat zayomlarini chiqarish;
3. Davlat budjetiga soliq tushumlarini ko‘paytirish.
4. Xususiylashtirishdan tushgan mablag‘lar hisobiga moliyalashtirish.
40. Keynscha pul siyosatining mohiyati

Keynschilik — iqtisodiyot nazariyasidagi yetakchi yoʻnalishlardan biri, jamiyat hayotida bir qator makroiqtisodiy hodisalarning oʻzaro taʼsir koʻrsatishini tahlil qilish asosida bozor xoʻjaligi faoliyati mexanizmlarini sharhlaydi va davlatning iqtisodiyotga faol aralashuvi amaliyotini asoslab beradi. 20-asrning 30-y.larida paydo boʻldi. Asoschisi ingliz iqtisodchisi John Maynard Keynes. Keynschilikning asosiy tamoyillari uning „Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi“ (1936) asarida bayon etilgan.20-asrning boshlariga kelib iqtisodiyotning beqarorligini bartaraf etish, chuqur iktisodiy tangliklardan chiqish yoʻllarini izlash tarzida maydonga keldi. Bu davrga kelib klassik siyosiy iqtisod maktablari va ulardan keyingi iqtisodchilarning bozorning toʻla samaradorligi va oʻz-oʻzini tartibga solish gʻoyalari amalda toʻla oʻz tasdigʻini topmadi. Keynschilikning asosiy gʻoyasi — bozor iqtisodiy munosabatlari tizimi nomukammal, shu sababli maksimal darajada bandlikni va iqtisodiy oʻsishni faqat davlatning iqtisodiyotga aralashuvi taʼminlay oladi. Keyns bozor iqtisodiyotidagi inqiroz va tangliklarning asosiy sababini shaxsiy isteʼmol buyumlari va i.ch. maqsadlaridagi mahsulotlarga „samarali talab“ (tadbirkorlarning eng yuqori foyda olinishini taʼminlaydigan talab)ning yetarli hajmda boʻlmasligida koʻradi va umumiy talab hajmini oshirish zarurligini koʻrsatadi. „Samarali talab“ 2 omillar guruhiga — isteʼmol tovarlari bozori va i.ch. vositalari bozoriga bogʻliq. Isteʼmol talabi hajmi „isteʼmolga moyillik“ va „asosiy ruhiyat qonuni“ bilan aniqlanadi. Bu qonunga koʻra, jamiyatning ruhiyati shundayki, umumiy real daromad ortishi bilan umumiy isteʼmol ortadi, ammo bu oʻsish daromadlar oʻsishidan past boʻlgani sababli iqtisodiy oʻsishga yordam beradigan jamgʻarmalar hosil boʻladi.

41. Pul taklifi asоsida nimalar yotadi?

Pul taklifi, "pul agregatlari" yoki "pul zaxiralari" - bu makroiqtisodiy tushuncha bo'lib, u mamlakat iqtisodiyotida mavjud bo'lgan tovarlar, xizmatlar yoki moliyaviy qimmatli qog'ozlarni sotib olish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan pul miqdorini belgilaydi. Mamlakatning pul taklifi barcha valyutadan iborat bo'lib, ular mamlakatning markaziy banki tomonidan chiqarilgan veksellar, tangalar va depozitlarni o'z ichiga oladi. Rezervlar bankning barcha qiymatlari va markaziy bankdagi barcha zaxira depozitlarining yig'indisini bildiradi. Birlashgan holda, milliy valyuta va bank zaxiralari darajasi umumiy pul massasi yoki pul bazasini o'z ichiga oladi. Umumiy pul takliflari, odatda, muomaladagi valyuta, depozitlarni tekshirish va omonat depozitlari summasi bilan o'lchanadi.

Pul taklifi – bu bozorda pul sifatida muomalada bo’lgan turli-tuman moliyaviy mablag’lar, ya’ni pul agrеgatlari yig’indisi hisoblanadi. Mamlakatdagi pul taklifi asosan Markaziy bank tomonidan tartibga solinadi.
42. Xarajatlar, sarfxarajatlar, chiqimlar —tovarlarni i.ch. va muomalasi jarayonida turli resurslar (xom ashyo, materiallar, mehnat, xizmatlar, mablagʻlar) sarflari bilan bogʻliq chiqimlarning pul shaklidagi ifodasi. Asosan, i.ch. va muomala X.ga boʻlinadi. Ishlab chiqarish X.i: doymi y X. — ishlab chiqariladigan mahsulot hajmiga bogʻliq boʻlmagan chikimlar (mas, hududni qoʻriklash, maʼmuriyatni, binoimoratlarni saqlash chiqimlari); oʻzgaruvchan X. — ishlab chiqariladigan mahsulot yoki koʻrsatiladigan xizmat hajmiga bogʻliq boʻlgan chiqimlar, (mas, materiallar, xom ashyo sotib olish, ishbay xodimlar mehnatiga haq toʻlash bilan bogʻliq sarflar). Toʻliq (umumiy, yalpi) X. — doimiy va oʻzgaruvchan X. yigʻindisi; bevosita ishlab chiqarish X.i (aniq bir mahsulotni i.ch. bilan bogʻliqva uning tannarxiga kiritiladigan chiqimlar), ekspluatatsiya X.i — mashina, uskuna, transport vositalari va boshqalardan foydalanish bilan boglits chikimlar.
43. Yalpi talab tushunchasi. AD egri chizig’i

• 
  Yalpi talab (inglizcha: Aggregate demand) — iqtisodda yakunlangan mahsulotlar va xizmatlar uchun maʼlum bir paytda va narxda boʻlgan umumiy talab.[1] Yalpi talab barcha mumkin boʻlgan narx darajalarida sotib olinadigan mahsulotlar va xizmatlar qiytmatini belgilaydi.[2] Yalpi talab biror bir mamlakatning Yalpi ichki maxsulotga boʻlgan talabdir. Yalpi talab – uy xo’jaliklari, korxonalar, hukumat va chet ellik xaridorlarning baholarning ma’lum darajasida iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan yakuniy tovarlar va xizmatlarning umumiy hajmiga bo’lgan talabidir.
  
• 
  boshqacha qilib aytganda yalpi talab iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan yakuniy tovarlar va xizmatlarni sotib olishga qilingan umumiy harajatlar yig’indisidir. Formula ko’rinishida yalpi talabni quyidagicha tasvirlash mumkin: