Iqtisodiyotni shakllantirish muammolari va yechimlari. T.: Tmi, 2013

Ma’lumot manba’si: Индикаторы инновационной деятельности 2012. – М.: Национальный исследовательский университет «Высшая школа экономики», 2012
Innovastiyalarni jadallashtirish bo’yicha mamlaklatimizdagi mavjud to’siqlarga quyidagilarni kiritishimiz mumkin:

• 
  Uzoq va o’rta muddatlarga mo’ljallangan hamda dasturiy xujjat ko’rinishida puxta ishlab chiqilgan markazlashgan innovatsion siyosatning mavjud emasligi – chunki bunday siyosat innovativ o’zgarishlar uchun tadbirlar majmuini, maqsad va bajarilishi lozim bo’lgan vazifalarni hamda ularning qanday tartibda bajarilishi lozimligini aniq-oydin ko’rsatib bergan bo’lar edi;
  
• 
  Ilmiy izlanishlarning tarkibiy elementlari bir birlari bilan yetarli darajada o’zaro aloqada bo’lmaganliklari tufayli ular orasidagi ma’lumot almashinish jarayoniga putur yetib, innovatsiyalarning ishlab chiqarishga yo’naltirilishi qiyinlashgan hamda kadrlar tayyorlash darajasi ish beruvchilar talablariga mos kelmay qolgan;
  
• 
  Ichki bozorda ilg’or texnologiya va yangiliklarga bo’lgan talabga nisbatan to’lov qobiliyatining chegaralanganligi – bu holat biznesga ham, aholiga ham tegishlidir;
  
• 
  Innovatsion infratuzilmaning alohida elementlarini, innovatsion tadbirkorlikni va mustaqil innovatsion loyihalarni moliyaviy qo’llab- quvvatlashning maxsus mexanizmlari rivojlanmagan yoki mavjud emas;
  
• 
  Ilm-fan va texnologiyalar rivojlanishning davlat tomonidan aniqlab berilgan asosiy yo’nalishlarini amalga oshirish mexanizmining yo’qligi tufayli byudjet mablag’larining tarqoq ravishda ishlatilishi va mamlakat iqtisodiyotining jahon bozoridagi raqobatbardoshligini ta’minlab beradigan fan va texnika yo’nalishlaridagi ilmiy izlanishlarga yetarli mablag’ ajratilmasligi;
  
• 
  Ilmiy tashkilotlar, oliy ta’lim muassasalari va ishlab chiqarish korxonalari orasidagi kooperastion aloqalarning yaxshi rivojlanmaganligi tufayli iqtisodiyot innovatsion sohasida investitsion zahiralar yetishmaydi hamda innovatsion boshqaruv amalga oshmasdan, yangiliklarning tijoriy ishlatilinish jarayoniga putur yetadi. Shuning uchun ham respublikadagi innovatsion faoliyat asosan poytaxtda amalga oshirilayapti;
  
• 
  Respublikaning yetakchi ishlab chiqarish korxonalaridagi innovatsion faoliyat juda past darajada va bu bir qancha ko’rsatgichlarga bog’liq. Bular jumlasiga, past innovatsion potentsialni, mablag’lar yetishmasligini, yangiliklar kiritish uchun katta mablag’lar kerakligini, yuqori iqtisodiy tavakkalchilikni va mablag’larning qoplanish muddatlari kattaligini kiritishimiz mumkin;
  
• 
  Innovatsion sohaning informatsion ta’minoti yetarli emasligi, ayniqsa yangi texnologiyalar haqidagi ma’lumotlarning juda kamligi va innovatsion mahsulot va hizmatlarning bozorlari to’g’risidagi informatsiyaning yetishmasligi;
  
• 
  Respublikada biznes yuritish uchun yaratilgan shart-sharoitlar innovatsiyalarning keng miqyosda topilishi, tarqalishi va ishlab chiqarishga tadbiq etilishi uchun imkon bermaydi. O’zbekiston iqtisodyotiga soliq yuki ancha katta miqdorda. Undan tashqari, respublikada umumiy biznes yuritish muhitini yaxshilash uchun bojxona qonunlarini, savdo siyosatini, valyuta aylanishi rejimini takomillashtirish lozim va bir qancha administrativ to’siqlarni bartaraf qilish kerak.
  

O’bekistonning innovatsion rivojlanishidagi chet el investitsiyalarining ulushi 2008-2010 yillarda innovatsion rivojlanishga
bo’lgan umumiy xarajatlarning 20,4% ni tashkil qilgan. Ilmiy izlanishlar va tajriba konstruktorlik ishlariga bo’lgan chet el investitsyalari hajmi 2011 yilda 0,42% bo’lgan. Solishtirish uchun quyidagini keltirishimiz mumkin: jahon miqyosida ilmiy izlanishlar va tajriba konstruktorlik ishlariga bo’lgan chet el investitsyalari hajmi o’rtacha 7% ni tashkil etadi. Chet el biznesi tomonidan mamlakatimizdagi innovatsiyalarni jadallashtirish uchun halqaro yuqori texnoligik kompaniyalarni O’bekistonda ishlab chiqarishni joylashtirish, ilmiy va injiniring markazlarini tashkil qilishga qiziqtirish chora-tadbirlarini ishlab chiqish kerak. Buning uchun ularga bir qancha afzalliklar berish zarur bo’ladi (yer solig’dan va daromad solig’dan ozod qilish, kerakli yer maydoni ajratish, mulk sotib olish imkonini yaratish va boshqalar). Rivojlangan mamlakatlardagi innovatsion jarayonlarni o’rganish bu davlatlarning hususiy sektor ilmiy izlanishlar va innovatsion yangiliklarni moliyalashtirishdagi ishtirokini qo’llab quvvatlashini ko’rsatadi. Bu, pirovard natijada hususiy sektor ilmiy izlanishlarga bo’lgan sarf- xarajatlarning katta qismini qoplashiga olib kelgan. Masalan, bu Evropa Ittifoqida 56% ni, AQSH da 63% ni, Yaponiyada esa 74% ni tashkil qiladi. O’zbekistonda bu ko’rsatgich 30-40% ga yetadi. Xozirgi paytda davlat tomonidan ilmiy-izlanishlarni moliyalashtirish uchun faqat bittagina mexanizmdan foydalaniladi - bu ham bo’lsa, grantlar ajratishdir. Buning asosiy sababi, moliyalashtirish uchun kerakli bo’lgan metodologik bazaning yo’qligi bo’lib, bu holat ilmiy izlanishlardan kutilayotgan natijalar va uning turlariga bog’liq ravishda turli hildagi moliyalashtirish usullarini qo’llash imkonini bermaydi. Umuman aytganda davlatning ilm-fanga bo’lgan xarajatlari yetarli emas va u 2011
yilda davlat byudjeti xarajatlarining 0,65% ni tashkil etgan holos. O’zbekistonda davlat va biznesning ilmiy va tajriva konstruktorlik izlanishlarga bo’lgan investitsiyalari hajmi texnologik jihatdan rivojlangan mamlakatlarga nisbatan ancha kam bo’lib, oxirgi yillarda yalpi ichki milliy mahsulotning 0,2% ni tashkil qilgan (davlatniki esa 0,1% atrofida). Respublikadagi fond bozorining xozirgi vaqtdagi rivojlanish darajasi uni innovatsion loyihalarni moliyalashtirish mexanizmi sifatida ishlatishga imkon bermaydi. Ammo keyinchalik u innovatsion moliyalashtirishda va venchur kompaniyalar rivojlanishida muhim tarkibiy qism bo’lib qolishi mumkin. O’zbekistondagi lizing operatsiyalari hajmi yalpi ichki milliy mahsulotning 0,6% ni tashkil qilgan. Lizing bozori ishtirokchilari orasida tijorat banklari 30% dan ortiq ulushni egallaydilar. Uzoq muddatli rivojlanish nuqtai-nazaridan, qimmatli qog’ozlar bozori, lizing, sug’urta kompaniyalari, noformal sektor (biznes-farishtalar) ning rivojlanishi hamda venchur kompaniyalarning tashkil qilinishi respublikadagi innovatsion jarajonlarni moliyalashtirishni rivojlantishda muhim ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston moliyaviy tizimining banklarga tayanishi esa ularning innovatsion jarajonlarni moliyalashtirishdagi asosiy elementga aylantiradi. Intellektual mulk halqaro tashkilotining ma’lumotlariga ko’ra, 2010 yilda patent arizalarining 89,6% qismi rivojlangan mamlakatlardan berilgan. Bu esa ilg’or innovatsion texnologiyalarning bilimlar akkumulyatsiya qilingan rivojlangan mamlakatlarda yaratilishini anglatadi. Demak, O’zbekiston singari rivojlanayotgan mamlakatlar dunyoviy texnologik yangiliklarni qabul qiluvchi sifatida harakat qilishlari lozim. Bu esa respublikamizning innovatsion
rivojlanish yo’li rivojlangan davlatlardagi eng yangi texnologiyalarni o’zlashtirib, nushalashtirish, ya’ni ichki sharoitlarni hisobga olgan holda respublikaga transfer qilish ekanligini anglatadi.

3.