Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish

I–BOB. Koronavirusning paydo bo’lishi, tarqalishi 
1 
1.1. Koronavirus pandemiyasi va global inqiroz holatlarinig iqtisodiyotga 
2 
hamda mamlakatimiz iqtisodiyot tarmoqlariga salbiy tasirini yumshatish 
3 
bo’yicha prezident farmoni
4 
2019 yilning dekabr oyida Xitoyning Uxan shahrida COVID-2019 
5 
koronavirusi epidemiyasi yuzaga keldi.Bu holat dunyo mamlakatlarining oʼz 
6 
ijtimoiy-iqtisodiy siyosatiga boʼlgan munosabatini oʼzgartirishga majbur qildi. 
7 
Xalqaro 
Valyuta Jamgʼarmasi (XVJ) ijrochi direktori Kristalina 
8 
Georgievaning fikricha, voqealar rivojining salbiy tus olishiga tayyorgarlik koʼrish 
9 
kerak va koronavirusning dunyo iqtisodiyotiga noxush taʼsirini tezda bartaraf 
10 
qilinishini kutmaslik lozim. Bu haqda u G20 mamlakatlari markaziy banklari 
11 
rahbarlarining Saudiya Аrabistonida oʼtkazilgan uchrashuvida aytdi. 
12 
«Аgar virus tezda jilovlangan taqdirda ham, uning salbiy oqibatlari dunyo va 
13 
Xitoy iqtisodiyotidagi oʼsishga taʼsir qiladi. Tabiiyki, biz vaziyatning tezda oʼnglanib 
14 
olishidan umidvormiz. Аmmo hozirgi vaqtdagi noaniqlikni hisobga oladigan boʼlsak, 
15 
voqealar rivojining juda noxush tus olishiga tayyor turishimiz shart», dedi u. 
16 
Hozirgi 
kunda 
dunyo 
moliyaviy 
bozorlarida 
bitimlar 
17 
kamaymoqda.Chegaralarning yopilishi, aholi qatnovining toʼxtashi natijasida, 
18 
isteʼmol ham, ishlab chiqarish ham pasaymoqda.Bu birinchi navbatda jahon savdosi 
19 
surʼatlarining pasayishini anglatadi. 
20 
Koronavirus bilan bogʼliq soʼnggi voqealar zamirida Oʼzbekiston 1 fevraldan 
21 
Xitoy bilan, 1 martdan esa Аfgʼoniston va Eron bilan aviaqatnovlarni toʼxtatdi. 
22 
Koronavirus aniqlangan boshqa mamlakatlar bilan ham shunday choralar koʼrilishi 
23 
mumkin. 
24 
Xitoydagi iqtisodiy vaziyat va uning Markaziy Osiyo davlatlariga taʼsiri 
25 
Xitoy juda katta sakrash evaziga, atigi 40 yil ichida jahon sanoat tizimining 
26 
ajralmas qismiga aylanib oldi.Dunyo ishlab chiqarishining taxminan 1/6 qismi shu 
27 
mamlakat hissasiga toʼgʼri keladi.Bu esa Xitoyni jahonning yetakchi ishlab 
28 
chiqaruvchisiga aylantirdi. 
29 
Xitoyning iqtisodiy salohiyoti mamlakat doirasi bilan chegaralanib qolmagan. 
30 
Xitoylik isteʼmolchilar avtomobilь va smartfonlarni boshqa davlatlarga qaraganda 
31 
koʼp sotib olishadi. Jahon turizm tashkiloti maʼlumotiga koʼra, xitoyliklar har yili 
32 
xorijda 258 milliard dollar sarflashadi.Bu amerikalik turistlarning xarajatlaridan 2
33 
6 
34 

---

barobar koʼpdir. 
1 
Uxanь shahrida yirik avtomobilsozlik quvvatlari va asosiy ishbilarmonlik 
2 
aloqalari mujassamlashgan. U yerda Yevropa, Osiyo mamlakatlari, jumladan 
3 
Oʼzbekiston bilan ham muzokaralar oʼtkaziladi. 
4 
2019 yil yakunlariga koʼra, Markaziy Osiyo va Oʼzbekistonning tashqi savdo 
5 
aylanmasidagi Xitoy ulushi eksportda 14,1 foizni, importda 21 foizni tashkil qilgan. 
6 
Xitoy sanoat sohasiga butlovchi qismlarni, mashinalarni, texnologik va energetik 
7 
uskunalarni, kimyo mahsulotlarini va isteʼmol tovarlarini yetkazib beruvchi eng yirik 
8 
hamkordir. 
9 
Oʼz navbatida, xitoylik isteʼmolchilar tomonidan neftь va gazga boʼlgan 
10 
talabning tushib ketishi natijasida, bu xomashyoning narxi pasayadi. Natijada, bu 
11 
holat juda katta hududning iqtisodiyotiga zarar yetkazishi mumkin.Hozirgi vaqtda 
12 
Oʼzbekistondan Xitoyga eksport hajmining pasaygani kuzatilmoqda. 
13 
Аgar transport aloqasi ham cheklanadigan boʼlsa, nafaqat yoʼlovchilar qatnovi, 
14 
balki yuk tashish hajmi ham pasayadi. Bu esa mamlakatlar oʼrtasidagi tovar 
15 
almashinuviga salbiy taʼsir qiladi. 
16 
Xitoy – isteʼmol tovarlari va butlovchi qismlarni yetkazib beruvchi eng yirik 
17 
hamkorlardan biri boʼlib, transport aloqalarining cheklanishi mahalliy ishlab 
18 
chiqaruvchilar xarajatlarini koʼpaytiradi. Bu esa mahalliy bozorda tovarlar narxini 
19 
oshiradi (elektronika va kiyim-kechak). 
20 
Koronavirus tarqalishi oqibatida, chegaralardan oʼtishga oʼrnatilgan cheklovlar 
21 
natijasida, turizm sohasi ham jiddiy talofat koʼrishi mumkin. Davlat statistika 
22 
qoʼmitasi maʼlumotiga koʼra, 2019 yilda Xitoydan Oʼzbekistonga 61,9 ming turist 
23 
kelgan. Bu Turkiyadan keyingi ikkinchi koʼrsatkichdir. 
24 
Ekspertlar fikriga koʼra, virusning Markaziy Osiyo hududiga kirib kelishiga 
25 
toʼsiq qoʼyish mushkul.Shu tufayli, hudud mamlakatlarining hukumatlari 
26 
epidemiyani jilovlashni uddalashiga, kasallarni davolashni eplashiga faqat umid qilsa 
27 
boʼladi.Аmmo koronavirusning Markaziy Osiyo iqtisodiyotiga taʼsiri yanada uzoqroq 
28 
davom etishi mumkin. 
29 
Xitoydagi vaziyatning Oʼzbekiston iqtisodiyotiga taʼsiri 
30 
Koronavirus tufayli Oʼzbekiston xitoylik turistlarning bir qismidan ayrilishi 
31 
mumkin. Epidemiya natijasida Xitoy hukumati mahalliy turoperatorlar va
32 
7 
33 

---

turagentlarga xorijga yoʼllanma sotishni taqiqladi. Shuningdek, Oʼzbekiston Turizmni
1 
rivojlantirish davlat qoʼmitasi ham mahalliy turoperatorlarga Xitoyga yoʼllanma 
2 
sotishni toʼxtatishni tavsiya qilgan.Xitoylik turistlarning kamayishi mehmonxonalar, 
3 
restoranlar, kafelar, gidlar, aviakompaniyalar, ichki yoʼnalishlardagi transport 
4 
kompaniyalari, hunarmandlarning daromadlariga salbiy taʼsir qilishi mumkin. 
5 
Xitoydagi koronavirus bilan bogʼliq taʼtilning choʼzilib ketishi natijasida 
6 
Oʼzbekistonning import-eksport hajmi pasayishi mumkin.Chunki bir necha yillardan 
7 
beri Xitoy mamlakatimizning asosiy savdo hamkori boʼlib kelmoqda. 
8 
2019 yil yakunlariga koʼra, Oʼzbekistonning Xitoy bilan umumiy savdo hajmi 
9 
$7,6 milliardni tashkil qildi. Shundan $2,9 milliard eksportga, $5,1 milliard importga 
10 
toʼgʼri keldi. Oʼzbekistonning umumiy tashqi savdo hajmida Xitoyning ulushi 18,1 
11 
foizga yetdi. Qayd qilish joizki, Xitoy bilan savdo hajmining miqdori ikkinchi 
12 
oʼrindagi Rossiyadan 1 milliard dollarga koʼproqdir. 
13 
Oʼzbekiston Xitoyga energotashuvchilar va neftь mahsulotlarini ($917 mln), 
14 
tekstilь mahsulotlarini ($437,6 mln), xizmatlarni ($694 mln) va boshqa mahsulotlarni 
15 
eksport qilmoqda. Oziq-ovqat mahsulotlarining ulushi nisbatan kamroq – $76,9 mln. 
16 
Meva-sabzovotlarning asosiy bozorlari Qirgʼiziston, Qozogʼiston va Rossiyaga 
17 
toʼgʼri keladi. Xitoy bu roʼyxatda atigi 7-oʼrinda ($46,2 mln). 
18 
Koronavirus karantini tufayli Oʼzbekistondan Xitoyga gaz yetkazib berish 20 
19 
foizga qisqardi.Аgar bu holat qisqa vaqt davom etsa, qoʼrqinchli emas.Аmmo uzoq 
20 
vaqt davom etsa, halokatli natijalarga olib kelishi mumkin. Аvvalo bu gazning asosiy 
21 
eksportchilari hisoblanmish Qozogʼiston va Turkmaniston iqtisodiyotiga bevosita 
22 
taʼsir qiladi. Qirgʼiziston, Tojikiston va Oʼzbekistonga esa neftь narxining 
23 
pasayishidan zarar koʼrayotgan Rossiya orqali bilvosita taʼsir qiladi. 
24 
Oʼzbekiston Xitoydan asosan mashina va uskunalarni (2019 yilda $3,2 milliard) 
25 
sotib oladi. Bu mamlakat importining yarmidan koʼprogʼidir. Ikkinchi oʼrinda kimyo 
26 
mahsulotlari va undan tayyorlangan tovarlar turadi ($768,2 mln dollar). 
27 
2019 yilda Xitoy Oʼzbekistonda tashkil qilingan yangi kompaniyalar soni 
28 
boʼyicha 1-oʼrinni egalladi.Oʼtgan yili Xitoy kapitaliga ega 531ta korxona tashkil 
29 
qilindi.Umumiy hisobda ularning soni 1652taga yetdi. 
30 
Oʼzbekiston uchun xatarni pasaytirish va imkoniyatni oshirish boʼyicha 
31 
tavsiyalar 
32 
8 
33 

---

Xitoydagi inqirozli vaziyat yaqin istiqbolda dunyo iqtisodiyoti rivojiga, 
1 
jumladan Markaziy Osiyo davlatlariga, Oʼzbekistonga ham salbiy taʼsirini koʼrsatadi. 
2 
Bu mahalliy korxonalarning epidemiya tarqalgan Xitoy va boshqa mamlakatlar bilan 
3 
xoʼjalik aloqalari uzilishi va ishlab chiqarish toʼxtab qolishi bilan bogʼliq. 
4 
Shu tufayli, Markaziy Osiyo davlatlari global rivojlanishning muqobil 
5 
variantlarini izlash va hudud ichidagi imkoniyatlarga koʼproq eʼtibor qaratib, Xitoyga 
6 
bir tomonlama bogʼliqlikni pasaytirish, shuningdek, tashqi iqtisodiy aloqalarni 
7 
diversifikatsiya qilish yoʼllarini izlash bilan shugʼullansa maqsadga muvofiq boʼlardi. 
8 
Boshqa tomondan olganda, dengizga chiquvchi yoʼlga ega boʼlmagan 
9 
Oʼzbekiston uchun muqobil imkoniyatlar koʼp emas. Bunday sharoitda hududiy va 
10 
Yevroosiyo savdo imkoniyatlarini qayta koʼrib chiqish kerak. Аgar Xitoydagi vaziyat 
11 
yil oxiriga qadar barqarorlashmasa, Markaziy Osiyo davlatlari savdo va investitsiya 
12 
yoʼnalishida MDHga yoki dunyoning boshqa hududlariga eʼtibor qaratishi lozim. 
13 
2020 yildagi salbiy omillar taʼsirida davlat byudjeti va davlat maqsadli 
14 
jamgʼarmalarining daromad qismini shakllantirishda jiddiy xatarlar boʼlishi 
15 
kutilmoqda. 
16 
QQS, importdan olinadigan aktsiz soligʼi, Xitoydan keltirilayotgan import 
17 
tovarlaridan (uskunalar, butlovchi qismlar, tayyor isteʼmol tovarlaridan) olinadigan 
18 
bojlarning kamayishi natijasida, byudjet tushumlari qisqaradi. 
19 
Bundan tashqari, Xitoydan xomashyo va butlovchi qismlarni oladigan 
20 
korxonalarda ishlab chiqarish hajmining pasayishi va mahalliy yirik korxonalar 
21 
faoliyatining toʼxtab qolishi natijasida soliqlar va tushumlardan ham yoʼqotishlar 
22 
boʼlishi mumkin. 
23 
Shu tufayli, yirik soliq toʼlovchi hisoblanadigan korxonalardagi vaziyatni va 
24 
istiqbolni yaqin orada tahlil qilib chiqish lozim boʼladi. (Navoiy togʼ-metallurgiya 
25 
kombinati – davlat byudjetidagi ulushi 10 foizdan ortiq, «Oʼztransgaz» АJ – 5 foiz, 
26 
OKMK – 4 foiz, «Lukoyl oversis saplay treding» 3 foiz, «Muborakneftegaz» MChJ – 
27 
1 foiz, «Oʼz Kor gaz kemikal» – 1 foiz, «Shoʼrtan gaz-kimyo majmuasi» MChJ 1 foiz 
28 
va boshqalar). 
29 
Barcha yirik soliq toʼlovchilar Moliya vazirligi, DSQ, Iqtisodiyot va sanoat 
30 
vazirligiga soliqlar boʼyicha 2020 yilgi yangi prognozlarni joʼnatishi va buni 
31 
taʼminlash uchun davlatdan qanday yordam kerakligini koʼrsatishi maqsadga 
32 
muvofiq boʼlardi. 
33 
9 
34 

---

Oʼz navbatida, qisqa muddat ichida ichki va tashqi tovar bozorlarida paydo 
1 
boʼlgan boʼshliqlarni aniqlash va ularni mahalliy tovar ishlab chiqaruvchilar 
2 
egallashini taʼminlash zarur. Mutasaddi tashkilotlar esa barcha xoʼjalik subʼektlari 
3 
uchun adolatli raqobatni shakllantirishga va ularga zarur yordamni berishga kuch 
4 
sarflashi maqsadga muvofiqdir. 
5 
Bundan tashqari, koronavirus tarqalishidan oldin qabul qilingan (ayniqsa, Xitoy 
6 
va koronavirus tarqalgan boshqa mamlakatlardan keltiriladigan materiallarga bogʼliq 
7 
boʼlgan) juda katta loyihalarni amalga oshirish bilan bogʼliq boʼlgan byudjet 
8 
xarajatlarini qayta koʼrib chiqish tavsiya qilinadi. Ularning baʼzilarini konservatsiya 
9 
qilish yoki oʼzgartirishga toʼgʼri keladi. 
10 
Shuningdek, 2020-2025 yillar davomida xususiylashtirish rejalashtirilgan 
11 
davlat ulushiga ega korxonlar roʼyxatini qayta koʼrib chiqish kerak. Dunyo 
12 
iqtisodiyotidagi murakkablashib borayotgan vaziyat sharoitida mamlakat aholisi 
13 
(milliy xavfsizlikni, farovonlik darajasini oshirishni, tibbiy xizmatlar sifatini 
14 
yaxshilashni, taʼlim va boshqa ijtimoiy ahamiyatga ega xizmatlarni taʼminlaydigan) 
15 
ijtimoiy rentadan mahrum boʼlmasligi lozim. 
16 
Shu tufayli, «Davlatning iqtisodiyotdagi ulushini qisqartirish boʼyicha 
17 
qoʼshimcha chora-tadbirlar haqida»gi prezident qarori loyihasini muhokama qilish va 
18 
taklif berish muddatini 12 martdan 1 iyulga koʼchirish maqsadga muvofiqdir. Shu 
19 
sanaga qadar koronavirusga qarshi koʼrilgan choralar va ularning natijalari boʼyicha 
20 
vaziyat oydinlashadi. 
21 
Koronavirus va boshqa xavfli infektsiyalar, kasalliklar tarqalishining oldini 
22 
olishga qaratilgan samarali chora-tadbirlarni oʼz vaqtida ishlab chiqish va amalga 
23 
oshirish zarur. 
24 
Shuningdek, mavjud resurslar va imkoniyatdan kelib chiqib, doʼstona Xitoyning 
25 
iqtisodiyoti va aholisini (ayniqsa koronavirusdan zarar koʼrganlarni) qoʼllab-
26 
quvvatlashga qaratilgan chora-tadbirlar majmuasini ishlab chiqish ham maqsadga 
27 
muvofiq. 
28 
Bu va boshqa chora-tadbirlarni amalga oshirish koronavirusning tarqalishi bilan 
29 
bogʼliq xatarlarni sezilarli darajada pasaytirish, iqtisodiy oʼsishning yuqori suratlarini 
30 
taʼminlash va shuning asosida byudjet tushumlarini oshirish imkonini beradi. 
31 
Davlatning iqtisodiyotni boshqarishdagi samaradorligini oshirish va integratsiya 
32 
jarayonlariga oqilona yondashish bilan bu natijalarga erishish mumkin. 
33 
10 
34 

---

Koronavirus pandemiyasining global iqtisodiyotga va O‘zbekistonning iqtisodiy 
1 
hamkor mamlakatlariga ta’siri 
2 
Xalqaro valyuta jamg‘armasining (XVJ) joriy yil birinchi yarmida koronavirus 
3 
pandemiyasi kengayishining to‘xtatilishi va ikkinchi yarim yildan boshlab iqtisodiy 
4 
faollikning bosqichma-bosqich tiklanishi bo‘yicha taxminlariga asoslangan bazaviy 
5 
prognozlariga ko‘ra, 2020 yilda jahon iqtisodiyoti 3 foizga qisqarishi kutilmoqda. 
6 
2019 yilning noyabr-dekabr oylarida Xitoy Xalq Respublikasining Uxan 
7 
shahrida paydo bo‘lgan koronavirus pandemiyasining jahon miqyosida keng 
8 
tarqalishi global inqirozni vujudga keltirdi. Bu jahon inqirozlaridan turli jihatlari 
9 
bilan farq qilib, iqtisodiyotga salbiy ta’siri juda kuchliligini ko‘rsatmoqda. Iqtisodiy 
10 
tilda aytadigan bo‘lsak, bu pandemiya yalpi talab va yalpi taklifga, makroiqtisodiy 
11 
barqarorlikka tashqi “zarba” bo‘lib, oldingi iqtisodiy inqirozlardan ko‘lami va zarari 
12 
jihatidan katta farq qiladi. Qisqa vaqt ichida COVID-19’ning global miqyosda keng 
13 
tarqalishi deyarli barcha davlatlardagi iqtisodiy va ijtimoiy vaziyatga salbiy ta’sir 
14 
ko‘rsatmoqda. Shuningdek, virusning ta’sir ko‘lami kengayishda davom etmoqda.
 
15 
Jahon miqyosida koronavirus infeksiyasi tarqalishiga qarshi kurashishda, shu 
16 
jumladan insonlarning harakatlanishiga cheklovlar kiritish va korxonalar faoliyatini 
17 
to‘xtatish orqali misli ko‘rilmagan choralar ko‘rilmoqda. 
18 
Bu esa eng yirik iqtisodiyotga ega mamlakatlarda ishlab chiqarish va iste’mol 
19 
hajmlarining keskin qisqarishi, global ishlab chiqarish zanjirlari va savdo 
20 
aloqalarining izdan chiqishi, dunyo moliya bozorlarida xomashyo tovarlari narxining 
21 
pasayishi va konyunkturaning yomonlashuvini keltirib chiqardi. 
22 
Global iqtisodiyot tizimining bir qismi bo‘lgan O‘zbekiston iqtisodiyotiga 
23 
ham mazkur omillar ta’sir qilmoqda, bu esa o‘z navbatida ushbu holatning salbiy 
24 
ta’sirlarini yumshatish bo‘yicha samarali oldini oluvchi choralar ko‘rishni talab 
25 
qiladi. Bunda turizm, transport, farmatsevtika va to‘qimachilik sanoati kabi 
26 
respublika iqtisodiyotining jadal rivojlanayotgan tarmoqlarini qo‘llab-quvvatlash va 
27 
ularning barqarorligini ta’minlashga alohida e’tibor qaratish zarur. 
28 
29 
30 
31 
32 
11 
33 

---

davolash va boshqa muassasalarni koronavirus infeksiyasi tarqalishiga qarshi 
1 
kurashish uchun zarur bo‘ladigan dori vositalari va tibbiy buyumlar, himoya 
2 
vositalari va test tizimlari bilan ta’minlash; 
3 
xavf-xatar ostida bo‘lgan yoki virus yuqtirganlar bilan muloqotda bo‘lgan 
4 
shaxslarni karantinda saqlash bilan bog‘liq xarajatlarni qoplash; 
5 
koronavirus infeksiyasi tarqalishiga qarshi kurashishda ishtirok etayotgan 
6 
tibbiyot xodimlarini moddiy rag‘batlantirish, respublika sanitariya-epidemiologiya 
7 
xizmati tomonidan himoya choralarini amalga oshirish xarajatlari uchun qo‘shimcha 
8 
mablag‘lar ajratish; 
9 
yuqumli kasalliklarni aniqlash, profilaktika qilish va davolash bo‘yicha 
10 
tadbirlarga jalb etilgan davolash va boshqa muassasalarni qurish, ta’mirlash, 
11 
rekonstruksiya qilish va jihozlash; 
12 
b) quyidagilar orqali tadbirkorlikni va aholi bandligini qo‘llab-quvvatlash: 
13