Июнь.27 - Iqtisodiyot va turizm

Шэньчжэнь- $83 $83 $83 Шэньчжэнь- $116 $93 $105

Hangzhou Июнь.26 Июнь.27 Июнь.28 Chengdu Июнь.28 Июль.1 Июль.2

Шэньчжэнь-

Shanghai Ho $92 $92 $92 Шэньчжэнь- $121 $121 $121

ngqiao[SHA] Июнь.25 Июнь.29 Июнь.30 Xian Июнь.26 Июнь.27 Июнь.28

Шэньчжэнь-

Shanghai Pu $92 $92 $92 Шэньчжэнь-

dong[PVG] Июнь.27 Июнь.28 Июль.1 Beijing[NAY]

Шэньчжэнь-	$114	$114	$114	Шэньчжэнь-	$82	$82	$82
Beijing[PEK]	Июнь.25	Июнь.27	Июнь.29	Kunming	Июнь.28	Июнь.29	Июнь.30
Xi''an-Shang
hai Hongqiao	$83	$83	$83	Xi"an-Beijin	$93	$93	$93
[SHA]	Июнь.25	Июнь.27	Июнь.30	* E P _g[	Июнь.26	Июнь.27	Июнь.28
	$72	$80	$80	Xi''an-Kunmi	$64	$64	$74
Xi''an-Guilin	Июнь.25	Июнь.28	Июль.1	ng	Июнь.26	Июнь.27	Июнь.28
				Xi''an-Shang
Xi''an-Guang	$98	$98	$98	hai Pudong[	$83	$83	$83
zhou	Июнь.29	Июль.1	Июль.2	PVG]	Июнь.25	Июль.1	Июль.3
Xi''an-Shenz	$108	$108	$108
hen	Июнь.26	Июнь.27	Июнь.28
Гуйлинь-Sha
nghai Hongqi				Гуйлинь-Beij	$118	$118	$118
ao[SHA]	—	—	—	ing[PEK]	Июнь.25	Июнь.26	Июнь.29
Гуйлинь-Sha
nghai Pudon	$106	$106	$106
g[PVG]	Июнь.25	Июнь.26	Июль.2
Чэнду-Shang
hai Hongqiao[	$158	$145	$145	Чэнду-Guang	$118	$118	$118
SHA]	Июнь.27	Июль.1	Июль.2	zhou	Июнь.29	Июнь.30	Июль.1
	$105	$126	$126	Чэнду-Beijing	$106	$118	$118
Чэнду-Guilin	Июнь.28	Июнь.29	Июль.1	[PEK]	Июль.1	Июль.2	Июль.5
Чэнду-Shang
hai Pudong[P	$132	$158	$144	Чэнду-Shenzh	$127	$127	$127
VG]	Июнь.30	Июль.3	Июль.6	en	Июнь.27	Июнь.29	Июнь.30

Чэнду-Beijing

[NAY]

Ханчжоу-She	$83	$83	$83	Ханчжоу-Guil	$100	$90	$96
nzhen	Июнь.26	Июнь.27	Июнь.28	in	Июнь.25	Июнь.29	Июль.1
Ханчжоу-Gua	$69	$69	$69	Ханчжоу-Che	$131	$131	$144
ngzhou	Июль.1	Июль.2	Июль.3	ngdu	Июнь.25	Июнь.27	Июнь.29
Ханчжоу-Xia	$75	$72	$72	Ханчжоу-Kun	$111	$111	$114
n	Июнь.27	Июнь.28	Июнь.29	ming	Июнь.26	Июнь.27	Июнь.28
Ханчжоу-Beij	$101	$80	$80
ing[PEK]	Июнь.27	Июнь.29	Июнь.30
Циндао-She	$121	$121	$121	Циндао-Beiji	$66	$51	$51
nzhen	Июнь.26	Июнь.27	Июнь.28	ng[PEK]	Июнь.27	Июнь.29	Июнь.30
Циндао-Sha				Циндао-Sha
nghai Hongqi	$61	$61	$61	nghai Pudon
ao[SHA]	Июнь.28	Июнь.30	Июль.1	g[PVG]	--	--	--
Циндао-Han	$40	$40	$59
gzhou	Июнь.25	Июнь.26	Июнь.27

Turizmda turistlarning xavfsizligini ta’minlashning huquqiy me’yorlari va turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlash.

Insonnnng hayoti xavfsizligini ta’minlash hamma vaqtda ham avvalo insonning o‘z hayotini muhofaza qilish, sog‘ligini saqlash, yashash istagi hissiyotlaridan kelib chiqadi.

O‘z hayoti xavfsizligining ertasini uylamaydigan, hozirgi zamonamizdan juda ko‘p yillar ilgari xavfli sharoitlarda tavakkaliga sayohatga chiqgan jasur kishilar (Kuk, Skott, Magellan, Maklay, Livingston, Dikson, Nikitin, Bering, Dejnyov, Prjevalskiy, Polo, Batuta, Lazerev, Kruznnggern, Kolumb, Vamberi va boshqalar) buyuk geografik tadqiqotchi sayyohlar bo‘lishgan. Lekin, vaqt o‘tishi bilan insonning yashashga bo‘lgan hissiyotlari ham o‘zgardi. Bunday hissiyotlar zamirida albatta qurqish hissi xukumronrok, ikkilanish hissi kuchliroq bo‘lganligi hisoblanadi.

Bir mamlakatdan o‘zga mamlakatlarga sayohat kelmokchi bo‘lgan turist albatta, bu mamlakatdagi siyosiy-ijtimoiy vaziyat bilan qiziqadi, axborotlarni tuplaydi va ko‘ngli tinchligi, xavotir yo‘qligidan aniq bir qarorga keladi.

Turizmning xalqaro miqyosida rivojlanib borayotganligining sabablaridan biri xalqaro nizolarning pasayishi, qurollanishning susayganligi natijasida jahon xalqlarining biri-biriga qiziqishi, kurishishga, muloqot qilishga, xalqlarning tarixiy-ma’naviy madaniyatiga, xalklar yashayotgan davlatlar tabiatiga qiziqishi, intilishi hisoblanadi.

Turizmdagi xalqaro xuquq-me’yorlarini qabul qilgan mamlakatlarda turistlar ana shu xuquq-me’yorlarga ishonib, suyanib erkin harakat qilishadi. Shu bilan birga, turizm rivojlanishida turistik oqimlarning muayyan davlatda yoki davlatlarda ko‘payishi turizmdagi xalqaro tashkilotlarning faoliyatiga ham bog‘liq bo‘ladi. Har bir davlatda, shuningdek xalqaro miqyosda turizmni tashkil etishning eng muhim elementlaridan biri - turistlarning sog‘ligi va hayoti xavfsizligining ta’minlanishi hisoblanadi.

«Turizm xavfsizligi» kategoriyasi ko‘p qirrali tushunchadir. Uni sug‘urtalash yoki poxodlardagi shunchaki ehtiyotkorlik tushunchalariga tenglashtirish noto‘g‘ri. Uni kamida 2 ta tushunchalarda ko‘rib chiqish mumkin. Tor ma’noda turizmda xavfsizlik shaxsan turist va uning yuklarining xavfsizligi tushunilsa, keng ma’noda turizmda xavfsizlik - bu turistik jarayon qatnashchilarining muhim hayotiy qiziqishlarini ichki va tashqi xavflardan, hamda turizm rivojlanishida atrof-muhitni salbiy faktorlardan himoyalanganligi tushuniladi.

Boshqacha aytganda xavfsizlik - bu turist hayoti va sog‘ligini saqlashda maq+sadida, hamda unta va atrof muhitga (jamoaga, jamiyatga, davlatga, tabiatga) yetkazilgan zararlarni minimallashtirishga qaratilgan kompleks tadbirlardir. Dunyoda bo‘lib o‘tayotgan voqea hodisalar xavfsizlik masalasi qanchalik muhimligini ko‘rsatmokda va bu yerda nafaqat mamlakat ichki tarkibi, balki xalqaro darajada koordinatsiya talab etiladi. Turizmda xavfsizlikni ta’minlash

borasidagi qarorlar turistik faoliyat sohasidagi qonunchiliklarning asosiy tarkibi hisoblanadi. Xavfsizliklarning asosiy tarkibi hisoblanadi. Xavfsizlikni ta’minlash sohasida uni tor va kam ma’noda ko‘rib chiqish mumkin.

Tor ma’noda u bir necha respublika miqyosidagi xuquqiy aktlardan iborat:

O‘zbekiston respublikasining «Turizm to‘g‘risida»gi qarori - 20 avgust 1999 yil № 830 - 1;
O‘zbekiston respublikasi Prezidentining «O‘zbekturizm» MKni tashkil etish to‘g‘risida»gi qarori 27 iyul 1992 y. № UP-447; O‘zbekiston respublikasi Vazirlar Maxkamasining «O‘zbekturizm MK faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida»gi qarori 28 iyul 2004 yil № 360;
O‘zbekiston respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Turizm faoliyatini litsenziyalashtirish to‘g‘risida»gi qarori 11 noyabr 2003 yil.

Kent ma’noda bu yerda umumiy tushunchaga (harakterga) ega xuquqiy me’yorlar (aktlar) kiritiladi, ularda turizm xavfsizligi to‘g‘risida ham alohida me’yorlar ko‘rsatilgan. M: «Sug‘urtalash to‘g‘risida», «Prokratura to‘g‘risida», «Sudlar to'g'risida» «Iste’molchilar huquqini ximoya kilish to‘g‘risida», «Chegara to‘g‘risida», «Pasport to‘g‘risida», «Xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmaganlar to‘g‘risida», vazirliklar, xukumat va xokimiyat qarorlari, korxonalar qarorlari va b.

Xavfsizlik 5 komponent asosida ta’minlanadi:

Milliy qonunlar, xalqaro xuquqlar asosida turistlarni jo‘natuvchi yoki qabul qiluvchi davlat ularni himoya qilishi, panohiga olishi shart. Mamlakatda xorijiy turistlar kelishini nazorat qiluvchi, shaxsiy mulkini shaxsiyatini himoya qiluvchi, joriy-qidiruv ishlarini olib borish, sug‘urta to‘lovlarini to‘lash, valyuta ayriboshlash, madaniy qiymatga ega buyumlarni olib chiqish, axborot olishga imkoniyat, diplomatik va advokat ko‘magi va boshqa masalalarga tegishli xuquqiy

me’yoriy aktlar qabul qilinadi. Turistik firmalar litsenziya oladilar va mahsulotlarini «sertifikatlaydilar. Xalqaro me’yorlar aviatashuchilar, suv transporta kompaniyalari, avtokorxonalardan avariya va favqulodda hodisalarni oldini olish maqsadida yagona va universal standartni bajarishni talab qiladi.

Makro darajadagi tashkiliy mexanizmlar asosida. Bevosita va bilvosita turistlar xavfsizligini ta’minlash bilan bog‘liq davlat va jamoa tarkiblari yordamida. Bular xuquqiy, tartibni saqlash kuchlari (militsiya, razvedka xizmatlari) jinoyatchilik rivojini oldini oladi; bojxona tarkibi - bular, eksport - import, kontrabanda bilan kurashadilar; qutqaruv xizmatlari (tog‘ hududlarida, o‘rmonlarda, yong‘indan, tibbiy, FHV va b.) - odamlarni tabiiy ofatlar va texnogen xavflari mavjud joylardan qutqaradilar. Tashqi ishlar vazirligi - vaqtinchalik kelgan mamlakatda har xil holatlarga tushib qolgan fuqarolarga konsullik himoyasi xizmatini taqdim etadilar. Soliq qo‘mitasi - iqtisodiy jinoyatchilikga qarshi kurashadi, Standartlashtirish xizmati - iste’molchilarga taklif etiladigan tovar va xizmatlar soni va sifatini nazorat qiladi. Prokuratura - davlat va shaxsga qarshi harakatlarni oldini oladi, veterinariya va sanepidemialogiya xizmati - sanitariya talablarini tekshiradi va b.
Mikro darajadagi tashkiliy mexanizm asosida. Bu sayohatchilarga bevosita xizmatlar taklif etuvchi turistik korxonalardir. M: Turfirma marshrutni sertifikatlaydi, sug‘urta kompaniyasi - sayohatchini sug‘urtalaydi, mehmonxona - yong‘in va epidemiologik xavfsizlikni ta’minlaydi, avtoransport korxonalari mashinalarning texnik ahvolini tekshiradi.

Mahalliy jamoa ham tashrif buyuruvchilarga xavfsizlikni ta’minlashlari shart. Buning uchun gidlar maxsus tayyorgarlikdan o‘tadilar, marshrutlar xavfsizligi (yo‘llar toshloq, zaharli o‘simliklar, yovvoyi hayvonlar) tekshiriladi, turistlarga maxsus moslamalar (palatka, qutqaruv

jileti, dori-darmon) bilan ta’minlanadi, qutqaruvchilar va o‘rmon xizmatlari guruh kelgani va ularning bu yerda bo‘lish muddati haqida ogohlantiriladi va b.

Turistik o‘zi ham xavfsizlik qoidalariga rioya qilishi shart. Ya’ni, uning hayoti va sog‘ligiga nimalar xavf solishini anglashi, jamoaga qabul qilingan talablarga rioya qilishi, xushyor bulishi shart.

Iqtisodiy mexanizmlar asosida. Xavfsizlikni ta’minlanishining iqtisodiy mexanizmlari turist hayoti va mulkiga zarar yetkazilganda uni qoplashni nazarda tutadi. M: sug‘urta kompaniyasining sug‘urta fondi zaruriy summani to‘lashga qurbi yetadigan bo‘lishi kerak. Turist qora bozorga murojaat qilmasligi uchun banklar valyutani ayriboshlashlari zarur. Davlat muhim organlar faoliyatini kerakli darajada moliyalashtirishi zarurkim, ular o‘z vazifalarini ya’ni, yo‘qolgan turistlarni izlash, jinoyatchilardan himoyalash, kasalliklardan davolashlarni bajarishsin.

Darajalar	Jalb qilingan strukturalar	Faoliyati
Birinchi: Davlat strukturalari	Ichki ishlar Vazirligi	Jamoa tartibini saklash, jinoyatchilik bilan kurashish, kriminal holatlarni nazorat qilish. Turistik politsiya. Xorijiy turistlarni olish,
		mamlakat bo‘ylab harakatlanish
	Milliy Xavfsizlik	Terroristlar, ekstremistlarga qarshi kurash, zalojnika (???) olishni oldini olish
	xizmati
	Soglikni Saqlash vazirligi	Epidemiyaga qarshi kurash, kasalliklarni oldini olish, aholi salomatligini nazorat qilish
	Favkulodda xodisalar vazirligi	Texnogen va tabiiy ofatlarni ogohlantirish va oldini olish, operativ - qutqaruv tadbirlarini o‘tkazish
	Bojxona qumitasi	Kantrabandagi qarshi kurash, eksport-import operatsiyalari jarayonida uyushgan
		jinoyatchilikni oldini olish, madaniy boyliklarni noqonuniy chiqib ketishga yo‘l quymaslik
	Tashqi ishlar vazirligi	Xorijdagi fukarolarga konsullik ximoyasini ta’minlash
	Mahalliy administratsiya	Ma’lum hududiy hodisani nazorat kilish
	Mahalliy administratsiya	Ma’lum xududiy xodisani nazorat kilish
Ikkinchi:	Gidro-meteorologiya	Tabiiy ofatlarni bashorat kilish, tabiiy ofatlar

Ijtimoiy - madaniy va siyosiy darajada xavfsizlik deganda jamiyatni boshqa ijtimoiy qarashlardan - diniy, g‘oyaviy, udumlarning buzulishi va boshqalar nazarda tutiladi. Afsuski turizm alkogolizm, narkomaniya, fohishalik kabi salbiy oqibatlarga ham sabab bo‘lmokda. Bu yerda xalqaro terrorizmga qarshi kurash, diniy ekstremizmga qarshi davlatlararo koalitsiyalarni tuzish ham e’tiborga olinmoqda.

Davlat jamoa	xizmatlari / seysmik okibatini baxolash
strukturalari	stansiyalar
	Ichki ishlar Vazirligi Jamoa tartibini saklash, jinoyatchilik bilan kurashish, kriminal holatlarni nazorat qilish. Turistik politsiya. Xorijiy turistlarni olish, mamlakat bo‘ylab harakatlanish
	Milliy Terroristlar, ekstremistlarga qarshi kurash, xavfsizlik zalojnika (???) olishni oldini olish xizmati Sog‘liqni Epidemiyaga qarshi kurash, kasalliklarni Saqlash oldini olish, aholi salomatligini nazorat qilish vazirligi
	Favqulodda hodisalar Texnogen va tabiiy ofatlarni ogohlantirish va vazirligi oldini olish, operativ - qutqaruv tadbirlarini o‘tkazish
	Bojxona Kantrabandagi qarshi kurash, eksport-import qo‘mitasi operatsiyalari jarayonida uyushgan jinoyat- chilikni oldini olish, madaniy boyliklarni noqonuniy chiqib ketishga yo‘l quymaslik Tashki ishlar vazirligi Xorijdagi fuqarolarga konsullik himoyasini ta’minlash
	Mahalliy Ma’lum hududiy hodisani nazorat kilish Adminis -tratsiya
	Mahalliy administratsiya Ma’lum hududiy xodisani nazorat qilish
	Gidrometeorologiya Tabiiy ofatlarni bashorat qilish, tabiiy ofatlar xizmatlari / seysmik oqibatini baholash stansiyalar
Uchinchi: Davlat	Yong‘inga qarshi kurash Yong‘inga qarshi tadbirlar
jamoa strukturalar OAV	xizmati Energiya nazorati Elektro tarmoqlar xavfsizligi, chiqindilarni kommunal xizmatlar olib chiqish, xavf tug‘ulganda operativ telekommunikatsiya aloqani ta’minlash
	OAV Xavflar haqida axborot berish
	Mahalliy o‘zini-o‘zi Ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni ta’minlash, boshqarish organlari xududda xavfsizlikni ta’minlash
	Turistik tashkilotlar Gidlar-marshrutda xavfsizlik qoidalariga rioya qilish, menejer - turistik zanjir qatnashchilarini boshqarish, turlider - guruhda holatni nazorat qilish, muammoni boshqarish, korxonalarda xavf-sizlik - mexmonxonalarda, ob’ektlarda
	Jismoniy shaxslar Turistlar shaxsiy xavfsizlikka rioya qiladilar, muammoni oldini olish uchun

1-jadval.

Turizmning xalqaro xavfsizligidagi xalqaro tajribalarni Butunujahon turistlik tashkiloti (BTT) tadqiq qiladi va tadqiqot natijalari asosida ishlab chiqilgan

tavsiyalarni turizm to‘g‘risidagi qonun va xuquqiy-me’yoriy hujjatlr qabul qilgan davlatlarga ko‘rsatma - yo‘llanma sifatida taqdim qilib kelmoqda.

Sayohatlarning xavfsizligini ta’minlash haqidagi Hartiya 1985 yil BTT dagi Bosh Assambleyaning VI - sessiyasida qabul qilingan. Hartiya tarkibi 9 ta modda va turist kodeksi, turist kodeksi ham yana 9 ta moddadan iborat.

Hartiyaning IV moddasida turistlarning sog‘ligi va hayoti xavfsizligini ta’minlashda, ularning buyumlarining saqlanishi, har bir davlat xududlarida erkin harakat qilishida quyidagi talablar bajarilishi dunyodagi barcha davlatlarga tavsiya qilingan:

davlatlarning ma’ sulligi;
turistlarga imkoniyatlarning yaratilishi - o‘z davlatida va chet ellik turistlar uchun sayohatlar davrida BMT, BTT, Xalqaro fukarolar aviatsiyasi tashkiloti, Xalkaro dengiz tashkiloti, Xalkaro bojxona hamkorligi Kengashi va boshqa xalqaro tashkilotlarining turizm to‘g‘risidagi, xalqaro turizm to‘g‘risidagi "Holatlar", "Dasturlar", "Huquqiy-me’yorlar" bilan tanishish, o‘rganish, foydalanish sharoitlarini yaratishlari;
turistlarning bil im va madaniyati o‘sishiga hamkorlik qilishi va yetib kelgan davlatlarning mahalliy aholisi bilan bo‘lgan muloqatlarda, aloqalarda o‘zaro tushunish, o‘zaro do‘stona muhitlarining yaratilishi;
turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlash va buyumlarining saqlanish chora-tadbirlarini xalqaro qonunlarga mos holda ishlab chiqishi;
gigiyena va sog‘liqni saqlash xizmatlariga murojaat qilish, yordam olishning barcha shart-sharoitlarini yaratishi, yuqumli kasalliklar va baxtsiz hodisalardan saqlanish haqida ogoxlantirish;
turizmda buzg‘unchilik maqsadlaridagi qilingan har qanday xatti- harakatlarning oldini olish;
turistlar va mahalliy aholini giyohvandlik moddalaridan noqonuniy foydalanish manbalaridan himoya qilish tizimlarini ishlab chiqishi kabi xalqaro turizm xuquqiy-me’yorlari ishlab chiqilgan.

BTT ning davlatlar o‘rtasida obrusini ko‘targan va konferensiyalar ishlab chiqilgan tavsiyalar, ko‘rsatmalar, yo‘llanmalarning aniqligi, joriy etishga qulayligi va tushunarli ekanligi bo‘yicha BTT ning "Jahon turizmi bo‘yicha Manila deklaratsiyasi" ni qabul qilgan Turizm bo‘yicha butunjahon konferensiyasi qarorlari muhim ahamiyatga ega.

Konferensiya 1980 yil 27 sentyabrdan 20 oktyabrgacha Filippin davlatining poytaxti Manila shahrida bo‘lib o‘tdi. Konferensiyaga 107 davlatning delegatsiyalari va 91 delegatsiya kuzatuvchi sifatida qatnashdi.

Manila konferensiyasidagi eng muhim qaror va tavsiyalar xalqaro miqiyosida va davlatlarda turistlarning hayoti xavfsizligini, sog‘ligini ta’minlash va ularning buyumlarini saqlash, davlatlarda turistlarning erkin harakatlariga barcha shart-sharoitlarni yaratish natijasida xalqlar, elatlar va millatlarning dustona aloqalariga asoslar yaratiladi, millatlar

o‘rtasidagi urf-odatlarni o‘rganish, qiziqish natijasida bir-biriga yaqinlik qiluvchi davlatlararo madaniyat markazlari kelib chikadi.

Konferensiyaning tinchlik shiori - "Dunyoda tinchlikni, hamkorlik, hamjihatlikni saqlash, xalqlarning madaniy merosini rivojlantirishda turizmning hissasi" mavzusi qabul qilindi. Manila konferensiyasida 27- sentyabr "Butunjahon turizm kuni" deb belgilandi.

Xalqaro turizmda va davlatlar turizmida xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha aniq va jiddiy tavsiyalarni ishlab chiqqan xalqaro konferenssyalarning eng obrulisi, tan olingani BTT ning "Turizm bo‘yicha "Gaaga deklaratsiyasi" qabul qilinishi bo‘ldi.

Turizm bo‘yicha Gaaga deklaratsiyasi 10 ta tamoyilni qabul qildi va dunyo mamalakatlariga tarqatdi. Deklaratsiya jahonda turizmning rivojlanishida turizm xavfsizligi xalqaro miqiyosda va milliy davlatlar miqiyosida ta’minlanishi shartligini ta’kidladi. Bunga erishish uchun quyidagilarni amalga oshirishni tavsiya kiladi: BTT ning davlatlar o‘rtasida obrusini ko‘targan va konferensiyalar ishlab chiqilgan tavsiyalar, ko‘rsatmalar, yo‘llanmalarning aniqligi, joriy etishga qulayligi va tushunarli ekanligi bo‘yicha BTT ning "Jahon turizm bo‘yicha Manila deklaratsiyasi" ni qabul qilgan Turizm bo‘yicha butunjahon konferensiyasi qarorlari muhim ahamiyatga ega.

Manila konferensiyasidagi eng muhim qaror va tavsiyalar xalqaro miqyosida va davlatlarda turistlarning hayoti xavfsizligini, sog‘ligini ta’minlash va ularning buyumlarini saqlash, davlatlarda turistlarning erkin harakatlariga barcha shart- sharoitlarni yaratish natijasida xalqlar, elatlar va millatlarning dustona aloqalariga asoslar yaratiladi, millatlar o‘rtasidagi urf-odatlarni o‘rganish, qiziqish natijasida bir-biriga yaqinlik qiluvchi davlatlararo madaniyat markazlari kelib chiqadi.

Xalqaro turizmda va davlatlar turizmida xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha aniq va jiddiy tavsiyalarni ishlab chiqqan xalqaro konferensiyalarning eng obrulisi, tan olingani BTT ning "Turizm bo‘yicha "Gaaga deklaratsiyasi" qabul qilinishi bo‘ldi.

Turizm bo‘yicha Gaaga deklaratsiyasi 10 ta tamoyilni qabul qildi va dunyo mamalakatlariga tarqatdi. Deklaratsiya jahonda turizmning rivojlanishida turizm xavfsizligi xalqaro miqiyosda va milliy davlatlar miqiyosida ta’minlanishi shartligini ta’kidladi. Bunga erishish uchun quyidagilarni amalga oshirishni tavsiya kiladi: Gaaga deklaratsiyasida qabul qilingan yana bir muhim hujjat shundan iborat bo‘ldiki, terrorizm turizm va turistlik harakatlanishning rivojiga real xavf deb tan olindi. Jahondagi davlatlarga terroristlarga har xil siyosiy sabablarni rukach qilib boshpana berish xollari jahon miqiyosida qoralanishi e’tirof etildi.

Xalqaro-turizm xavfsizligi va turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlashda BTT ning 2001 yil 30 sentyabr - 1 oktyabrda Yaponiyada (Ming yillikning Osaka deklaratsiyasi) o‘tkazilgan konferensiyasi, MDH davlatlarining "Turizm sohasida hamkorlik" - Ashg‘abat 23 dekabr 1993 yil, 29 oktyabr 1994 yil, 4 noyabr 1994 yil Osaka deklaratsiyasi, Turistlik faoliyatni tashkil qilish Yevropa Kengashi, 2 noyabr 1981 yil Nepaldagi Xalqaro mehmonxona qoidalari assotsiatsiyasi muhim qarorlar qabul qildi, tavsiyalar ishlab chiqib dunyo mamalakatlariga tarqatdi.

Shuningdek, "Afina konvensiyasi" turistlarning yuklarini tashishdagi xalqaro xuquq me’yorlarini ishlab chiqdi. Turagentliklar assotsiatsiyasining Butunjaxon federatsiyasi (UFTAA) va Butunjaxon mexmonxonalar assotsiatsiyasi (MGA) mexmonxonalarda turistlarni joylashtirish, ularning faol harakatlarini tashkil kilish, sogligi va xayoti xavfsizligini ta’minlashning xalqaro xuquqiy mezonlarini ishlab chiqdilar va bu xaqda BTT ga a’zo bo‘lgan davlatlar o‘z milliy turizm siyosatiga mos bo‘lgan xuquqiy me’yorlarni qabul qilishini tavsiya qildi. Qayd qilish lozimki, BTT 1994 yilda o‘z boshqaruvi tarkibida "Turistlik xizmatlar sifati" bo‘yicha komitet tashkil qildi. Bu komitet xalqaro turizmda sayyohlarning xavfsizligi masalalariga ham javob beradi. Xuddi shu yili BTT dunyoning 73 mamlakatlarida "Sayyohlarni (turistlarni), turistlik ob’ektlarni himoya qilish va xavfsizligi" mavzusida xalqaro tadqiqotlarni amalga oshirishning tashabbusi bilan 1995 yilning yozida Shvesiya davlatining Esterund shahrida "Sayohat davrida xavflarni kamaytirish va turizm xavfsizligini ta’minlash" mavzusida P xalqaro konferensiyasi o‘tkazildi.

Gaaga deklaratsiyasida qabul qilingan yana bir muhim hujjat shundan iborat bo‘ldiki, terrorizm turizm va turistlik harakatlanishning rivojiga real xavf deb tan olindi. Jahondagi davlatlarga terroristlarga har xil siyosiy sabablarni rukach qilib boshpana berish hollari jahon miqiyosida qoralanishi e’tirof etildi.

Xalqaro turizm xavfsizligi va turistlarning hayoti xavfsizligini ta’minlashda BTT ning 2001 yil 30 sentyabr - 1 oktyabrda Yaponiyada (Ming yillikning Osaka deklaratsiyasi) o‘tkazilgan konferensiyasi, MDH davlatlarining "Turizm sohasida hamkorlik" - Ashg‘abat 23 dekabr 1993 yil, 29 oktyabr 1994 yil, 4 noyabr 1994 yil Osaka deklaratsiyasi, Turistik faoliyatni tashkil qilish Yevropa Kengashi, 2 noyabr 1981 yil Nepaldagi Xalqaro mehmonxona qoidalari assotsiatsiyasi muhim qarorlar qabul qildi, tavsiyalar ishlab chiqib dunyo mamalakatlariga tarqatdi.

Shuningdek, "Afina konvensiyasi" turistlarning yuklarini tashishdagi xalqaro xuquq me’yorlarini ishlab chiqdi. Turagentliklar assotsiatsiyasining Butunjaxon federatsiyasi (UFTAA) va Butunjahon mehmonxonalar assotsiatsiyasi (MGA) mexmonxonalarda turistlarni joylashtirish, ularning faol harakatlarini tashkil qilish, sog‘ligi va xayoti xavfsizligini ta’minlashning xalqaro xuquqiy mezonlarini ishlab chiqdilar va bu haqda BTT ga a’zo bo‘lgan davlatlar o‘z milliy turizm siyosatiga mos bo‘lgan xuquqiy me’yorlarni qabul qilishini tavsiya qildi. Qayd qilish lozimki, BTT 1994 yilda o‘z boshqaruvi tarkibida "Turistik xizmatlar sifati" bo‘yicha komitet tashkil qildi. Bu komitet xalqaro turizmda sayyohlarning xavfsizligi masalalariga ham javob beradi. Xuddi shu yili BTT dunyoning 73 mamlakatlarida "Sayyohlarni (turistlarni), turistlik ob’ektlarni himoya qilish va xavfsizligi" mavzusida xalqaro tadqiqotlarni amalga oshirishning tashabbusi bilan

yil ning yozida Shvesiya davlatining Esterund shahrida "Sayohat davrida xavflarni kamaytirish va turizm xavfsizligini ta’minlash" mavzusida P xalqaro konferensiyasi o‘tkazildi.

Turizm mamalakatlarining 21% ida maxsus turizm politsiyasi tashkil qilingan bo‘lib, bu politsiya faqat turizm faoliyati bilan shug‘ullanadi. Turizm politsiyasi zimmasiga turizm resurslarini va atrof-muhitni muhofaza qilish, giyohvandlikga qarshi kurashish, mahalliy etnik guruhlarni himoya qilish vazifalari ham yuklatilgan.

Xalqaro turizm amaliyotidan ma’lum bo‘ladiki, ko‘pgina davlatlarning turizm boshqaruvi turistlarining dunyo davlatlariga, mintaqalariga borishi yoki bormasliklari, xavfsizlikning holati, darajalari, ushbu davlatlarda turizm siyosati va himoya turizm xaqida aniq tavsiyalar ishlab chiqadi va o‘z ommaviy axborot vositalarida muntazam ravishda tavsiyalar berib boradi.

Xavfsizlik xizmatining asosiy vazifasi - jinoyatni ko‘rib chiqish emas, uni oldini olishdir. Bu ayniqsa muhim, chunki bu xizmat xodimlari militsiya xodimlaridan farqli ularoq suroqqa tutish, tintuv o‘tkazish xuquqiga ega emaslar.

4. Transport va sayr-tomosha infratuzilmasi

Paromda kechib o‘tish va asosiy turistik sayohat turi - sayohat kemasi, dengiz va daryo kemalari turistlarni belgilangan joyga yetkazib borishni maqsad qilib qo‘yadi. Boshqa suv transporti vositalaridan odatda, alohida dasturli «programmali» tadbirlarni amalga oshirishda foydalaniladi (masalan, suvosti ekskursiyasi) yoki qo‘shimcha xizmatlar (katerlarda sayohat).

Havo transporti vositalari tarkibi xilma-xildir: fuqaro aviatsiyasidan tortib, to ekzotik hisoblangan havo sharlari, deltaplanlargacha. Turizmda havo transportining qo‘llanilishi avvalo aviatsiyada yo‘lovchi tashishdan foydalanish sifatida ko‘rib chiqiladi. U reysli va chtarterga klassifikatsiyalanadi, ya’ni buyurtmalar asosida bajariladi. Havo transporti nisbatan juda qimmatligiga qaramay, bu yuqori tezligi, shinam va qulayligi bilan turistlarni olis masofalarga tashishda so‘zsiz yetakchi o‘rinni egallaydi.

Turizmda transport ta’minoti tizimi quyidagicha farqalanadi:

turga qo‘shilgan va asosiy turistik xizmatlarga kiruvchi turistik tashish: turistlarni doimiy yashash joyidan belgilangan manzilga eltib qo‘yish (yoki yo‘nalish boshlanadigan joyga) va qayta olib kelish;
transfer - turistlarni kutib olish va kuzatib qo‘yish uchun transport vositasi taqdim etish;
tur-safar bo‘yicha dasturlashtirilgan tadbirlarga xizmat ko‘rsatish: ekskursion xizmat, dasturdagi tadbirlarga borish, atrofga tashrif buyurish, yo‘nalish bo‘yicha ko‘chish;

turistlar sayohatini ta’minlash uchun korxonaning transport vositalarini tanlashga bir qator omilla bog‘liqdir: safarning maqsadli yo‘nalishida masofa uzoqligi, sayohatchilar soni, transport vositasining sig‘imi, safar dasturi, harakat xavfsizligi, transport vositasining safarbarligi va qulaylik darajasi.

Transport vositalarini tanlash chog‘ida safarning maqsadli yo‘nalishi katta rol o‘ynaydi. Turistik sayohat maqsadiga bog‘liq holda uning tarkibiga u yoki bu transport xizmatlari kiritiladi. Misol uchun, Moskvadan Parijgacha 5 kunlik ekskursion guruh safari tarkibi standart transport xizmati ko‘rsatishda quyidagilarni o‘z ichiga oladi: turistlarni Moskvadan Parijga eltish va qaytib olib kelishi; aeroportdan mehmonxonagacha guruhni olib borish va jo‘natib yuborish; dasturdagi tadbirlarni ta’minlash, masalan, shahar bo‘ylab ekskursiya (teploxodda sayyor) tashkil etish.

Transport vositasini tanlashga ta’sir etadigan yana bir muhim omil - bu sayohatchilar soni hisoblanadi. Bu omildan tez-tez tashish tipini aniqlashda foydalaniladi: muntazam yoki nomuntazam (ijaraga olingan yoki charter). Turistik guruhdagi sayyohlar soniga bog‘liq holda safarni ta’minlashda qaysi transport vositasi zarurligi ham aniqlanadi: samolyotmi, temiryo‘lmi, avtobus yoki yengil avtomobillarmi va boshqalar.

Safarni ta’minlash uchun transport vositasini tanlashda yana bir hisobga olinadigan omil - bu transportda tashishning uzoqligidir. Bu omilni qarab chiqish chog‘ida Odatda, turistlarni ko‘chirish shinamligini ta’minlash talablari ko‘zda tutiladi. Shuning uchun qoidaga ko‘ra u butun safarni kompleks transporti ta’minoti bo‘yicha qarab chiqiladi.

Transport vositasini tanlashni yoki aniqlashda, Shuningdek, safar dasturlari ham muhim omil hisoblanadi. Unga bog‘liq ravishda eng xilma-xil transport xizmatlari ko‘zda tutiladi. Buar yuqorida eslatib o‘tilganidek, ekskursiyalar, turistlarni dasturlarida ko‘zda tutilgan tadbirlarga olib kelish va boshqalar bo‘lishi mumkin. Odatda, tartibga ko‘ra, guruh turizmida safar dasturini ta’minlash uchun turistik avtobuslardan foydalaniladi. Chunki, odatda, tadbirlar, dasturlar butun guruhga mo‘ljallangan bo‘lib, safarning belgilangan maqsad joyidan boshqa yerga borishi ko‘zda tutilmaydi.

Avtomobilda tashish - turistik tashishlarning asosiy turlaridan biri hisoblanadi. Shubha yo‘qki, avtomobilda tashishga yuksak safarbarlik, yuqori tezkorlik, maqbul narx, qo‘nib o‘tishga zarurat yo‘qligi, Shuningdek, harakat jadvalini oson o‘zgartirish xosdir.

Turistik xizmat ko‘rsatishda foydalaniladigan avtomobil xizmati uchta asosiy yo‘nalishni o‘zida mujassamlashtirgan:

avtobusda sayohatni tashkil etish;
turistlarning shaxsiy transportida sayohatni tashkil etish;
avtomobillarni ijara berish.

Shaharlararo va shahar yo‘nalishlarining ulkan tarmog‘iga birlashgan avtobuslar ko‘proq odamlarni tashishda va poyezdlar samolyotlarni birgalikda olganiga nisbatan ko‘proq aholiga xizmat ko‘rsatadi. Ko‘pchilik mamlakatlarda shaharlararo va xalqaro avtobus tashishlarda ham davlat muassasalariga, ham mustaqil kompaniyalarga tegishli avtobuslarda xizmat ko‘rsatiladi.

Xalqaro avtobus turizmi, turizmning nisbatan yosh turi hisoblanadi. Uning ilk rivojlanishi XX asrning 70-yillariga to‘g‘ri keladi. Bu davrgacha turli mamlakatlarda avtobuslar asosiy transferlar, ekskursiyalar va mahalliy safarlar uchun foydalanilgan.

1986-yilda birinchi bor Yevropa mamlakatlarida temiryo‘llar va avtobus kompaniyalari o‘rtasida raqobatning kuchayishi munosabati bilan birlashgan avtobuslarda tashish - «Yevroyo‘nalish» («Eurolines») tashkil etildi. Unga 33 yevropalik hamkorlar kirdi. Avtobus kompaniyalari bitta savdo markazi ostida birlashib, oraliq biletlari, servisi, tartiblar, chegirma tizimlari bo‘yicha birgalikda umumiy avtobus aloqalari standart tizimini ishlab chiqdilar. Natijada «Eurolines» turizm bozorida yetakchi kompaniyalardan biriga aylandi. U butun Yevropa bo‘ylab 250 dan ortiq yo‘nalishlarda xizmat ko‘rsatadi, uning tarkibiga Yevropaning 35 avtobus kompaniyalari kiradi. 1992-yildan boshlab «Eurolines» Sharqiy Yevropa mamlakatlarini qamrab oldi.

Yevropa ittifoqi mamlakatlari o‘rtasida Shengen bitimining imzolanishi avtobusda turistlarni tashishning rivojlanishiga yangi turtki berdi va ko‘pgina rasmiyatchiliklarni osonlashtirishga imkon yaratdi. XX asrning 90-yillarida turistlarni avtobusda tashishning yillik o‘sishi o‘rtacha 1,5 % ni tashkil etdi. Sayohatning iqtisodiy turi hisoblangan va aholi keng qatlamlari uchun qurbi yetadigan avtobus turizmi doimiy rivojlanmoqda, hozirgacha uning hajmlari kengayishi tendensiyasi kuzatib kelinmoqda.

1973-yil 1-martdagi Jeneva konvensiyasi doirasida xalqaro tashishga shartnomalarni soddalashtirish uchun xalqaro avtomobilda yo‘lovchi va yuklarni tashish haqida shartnoma to‘g‘risida konvensiya qabul qilindi.

Turizm bo‘yicha Gaaga deklaratsiyasi va Yevropa ittifoqi a’zolari uchun Shengen bitimida qayd etilgan xalqaro tashishlarni soddalashtirish kelgusida davom etadi.

MDH mamlakatlari doirasida turistik tashishni tashkil etish MDH davlatlari ishtirokchilari Parlamentlararo assambleyasining 1994-yil 29-oktabrdagi «Turizm sohasida MDH davlatlari ishtirokchilari hamkorligining asosiy tamoyillari to‘g‘risidagi» qarori va boshqa aktlar bilan tartibga solindi.

Yevropada turistik tashishlarda foydalaniladigan avtobuslar holatiga jiddiy e’tibor qaratiladi. Uzoq masofalarga qatnovchi zamonaviy avtobuslar ilgarigi modellariga qaraganda ancha shinam va qulay. Standart jihozlarini tashkil etadigan yaxshi konditsionerlari va qulay dam olish xonasi yo‘lovchilarga manzur bo‘lmoqda. Ko‘pgina avtobuslar baland kursilar, shovqin o‘tkazmaydigan jihozlar bilan ta’minlangan. Yoritish yaxshilangan, minibar, hojatxona, televizor mavjud bo‘lib, katta tiniq oynalar tevarak-atrofni tomosha qilib ketishga juda qulaylik tug‘diradi.

Hozirgi kunda juda ko‘pgina rivojlangan mamlakatlarda foydalanish muddati 8 yildan oshgan avtobuslarni turistik yo‘nalishlarda ishlashi qat’iy taqiqlangan. Yevropa qonunchiligiga muvofiq avtobuslar har olti oyda hamma tomondan sinchiklab texnik ko‘rikdan o‘tkazilishi shart.

1995-yil 24-apreldan boshlab, Yevropa konvensiyasi qaroriga muvofiq transport vositalari ekipajlariga o‘rinlar soni 9 dan ko‘p bo‘lgan xalqaro tashishda ishtirok etadigan barcha avtobuslarni taxograf bilan jihozlash majburiyati yuklandi. Agar u bo‘lmasa avtobusdan foydalanish man qilinadi.

Taxograf - haydovchi va avtomobil yoki avtobusning ishini obyektiv nazorat qiladigan va ishni hisobga oladigan bort asbobidir. U avtomatik ravishda harakat tezligini ko‘rsatadi va yozib boradi, o‘tgan vaqtni, bosib o‘tilgan yo‘lni, haydovchi mehnati va dam olish davrini aniq ko‘rsatib beradi. Yozuv haydovchi nomi ko‘rsatilgan diagrammali disk (taxogrammalar)da yozib beriladi va haydovchining butun kun davomidagi ishini to‘liq aks ettiradi.

Turistik avtobuslarni sotib olishga nisbatan kam xarajat sarflanishi (boshqa transport vositalariga taqqoslanganda), shuningdek, ulardan foydalanish samaradorligining yuqoriligi ko‘p sonli turistik korxonalarni ushbu tashish turiga qiziqishlarini orttiradi. O‘zining xususiy avtobuslaridan foydalanish turistik sayohatlarning ortiqcha to‘planib qolishini kamaytiradi, natijada ularning tannarxini pasaytiradi. Turistlarni tashishda xususiy avtobuslardan foydalanish safarlarni tashkil qilishda, ommaviy iste’molchilarni ko‘proq jalb etishda keng istiqbollar ochmoqda. Ayniqsa bu turistik oqimlarni «zanjirli» ko‘rinishda tashkil qilishda juda qo‘l keladi, ya’ni avtobus yoki bir nechta turistik avtobuslar guruhlar yig‘iladigan joydan ularni belgilangan manzilga to‘liq yuklanish bilan olib borish, olib kelish reyslari samaradorligini oshiradi. Odatda, bunday zanjirlar ommaviy va arzon turizm yo‘nalishlarida tashkil etiladi (masalan, Bolgariya, Qrimda 7,14,21 kunlik dam olishlarda). Ammo shuni hisobga olish kerakki, xususiy turistik avtobuslardan foydalanish turistik korxonalarni qo‘shimcha katta xarajatlar qilishga ham majbur etadi: avtobus turadigan joy, texnik ko‘rik va ta’mirlash, qismlarni almashtirish, yonilg‘i-moylash materiallari, xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar va malakali haydovchilar, transport vositasini sug‘urtalash, avtotransport egalarini fuqarolik javobgarligi xarajatlari shular jumlasidandir. Shuning uchun xususiy avtobus sotib olishda turistik korxonalar sarflanayotgan xarajat o‘zini qoplashi va foyda keltirishi uchun o‘zining xususiy transport strukturasini tashkil etishda bularning barchasini hisobga olishlari zarur.

Ijaraga olingan transportdan foydalanish xususiy turistik avtobuslarni sotib olish va xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq muammolardan xoli. Ijara boshlovchi, zarur aylanma mablag‘iga ega bo‘lmagan turistik korxona va kompaniya uchun samaraliroqdir. Turistik avtobuslarni ijaraga olish turistik va transport korxonasi o‘rtasida tuziladigan o‘zaro ijara shartnomasiga asosan amalga oshiriladi. Turistik avtobuslarni ijaraga olib foydalanish turistik korxonaga turistlarni tashish talablariga javob beradigan maqbul hamkorni tanlashga imkon beradi. Bunda turistik firma transport vositasiga xizmat ko‘rsatish, ta’mirlash, texnik holatini saqlash xarajatlari tashvishidan xoli bo‘ladi.

Bir qator ustunliklariga qaramay avtobuslar ulardan foydalanishda cheklovlarga ham ega. Ulardan biri tashiladigan turistlar soni hisoblanadi (45 kishigacha). Avtobuslardan foydalanish ko‘proq turistlarni yaqin masofaga turli xil dasturlarni ta’minlashga olib borib kelishda samaraliroq. O‘rta va katta masofaga turistik sayohatlarni tashkil qilish yo‘nalishni qo‘shimcha ravishda sinchiklab qayta ko‘rib chiqishni talab qiladi: to‘xtab turadigan joy, tunash joyi, ovqatlanish hisobga olinishi zarur. Transport vositasida uzoq vaqt bo‘lish (ayniqsa, qaytish yo‘lida) orzu qilingan dam olish kayfiyatiga salbiy ta’sir qilishi mumkin.

Turistning shaxsiy avtomobil transportidan foydalanishi o‘zida turistik sayohatning alohida ko‘rinishini namoyon etadi va avtosafarlar deb ataladi. Ularni tashkil etish puxta tayyorgarlik va rejalashtirishni talab qiladi.

Avtoturizm butun jahon bo‘ylab keng rivojlangan. Bu uning nisbatan arzon tushishi va yo‘nalishni, otel dasturlarini va hokazolarni erkin tanlash imkoniyati bilan bog‘liq.

Turistlar odatda, tez-tez o‘zlari uchun individual sayohat yo‘nalishini ishlab berishni iltimos qilib, turistik tashkilotlarga murojaat etib turishadi. Ular qaysi shaharga tashrif buyurishni xohlashini, nimani ko‘rmoqchiligini aytadilar, ekskursovod, mehmonxonada xona bronlashtirish uchun buyurtma berish imkoniyatini so‘raydilar. Turizmning bunday ko‘rinishi ham avtoturizmga kiradi. Chunki mijoz o‘z avtomobilida ma’lum yo‘nalish bo‘yicha boradi.

Ko‘p hollarda turistlar aniq yo‘nalish bo‘yicha harakatlanishni istashmaydi. Ular nisbatan jozibaliroq aylanma yo‘llarni, moteldan motelga yoki kempingdan kempinga borishni, turli shaharlarga kirib, diqqatga sazovor joylarni ko‘rishni ma’qul ko‘rishadi va h.k.

Turistlarni shaxsiy avtomobildan foydalanib, sayohatga chiqishining eng ko‘p tarqalgan turi - dam olish kunlaridagi safarlardir. Turizm turlari bo‘yicha ko‘proq mashhur avtoturlar sog‘lomlashtirish (dam olish joylariga yoki tabiat qo‘yniga borish) va bilish safarlari (tarixiy yoki madaniy yodgorliklarga borish) hisoblanadi.

Qaysidir ma’noda mehmonxona infratuzilmasi rivojlanishi, xususan, motellar, to‘g‘ridan to‘g‘ri avtoturizm bilan bog‘langan turli mamlakatlarda an’anaviy turistik trassalar bo‘ylab, butun bir kichik otellar va kempinglar zanjiri barpo etilgan. Ular eng avvalo shaxsiy avtomobilida sayohat qiluvchi turistlarga xizmat ko‘rsatishga mo‘ljallangan.

Avtomobilda sayohatni tayyorlash jarayoni quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

yo‘nalishni ishlab chiqish;
harakatlanish jadvalini ishlab chiqish;
yo‘nalish hujjatlarini rasmiylashtirish.

Yo‘lda turistga quyidagi hujjatlar talab qilinadi: pasport (xorijga sayohat chog‘ida tegishli mamlakat vizasi bilan chet el pasporti), avtomobilni boshqarish huquqi berilgan guvohnoma, avtomobilni boshqarish huquqini beruvchi ishonchnoma yoki uni ijaraga olingani haqida shartnoma (agar sayohat o‘z avtomobilida amalga oshirilmasa).

O‘z shaxsiy transportida chet elga ketganlar xalqaro namunadagi haydovchilik guvohnomasiga ega bo‘lishlari lozim. Transport vositasi sug‘urtalangan, uning egasi fuqarolik javobgarligi sug‘urtasining sug‘urta polisiga ega bo‘lishi kerak. Shuningdek, avtomobil hujjatlari bexato rasmiylashtirilgan bo‘lishi zarur. Turistik korxona bunday safarlarning tashkilotchisi sifatida ko‘rsatilgan hujjatlarni to‘g‘ri rasmiylashtirishda amaliy yordam berishi kerak. Bundan tashqari turistga belgilangan yo‘nalish bo‘yicha harakatlanish, yonilg‘i quyish joyi, kempinglar, motellar, texnik xizmat ko‘rsatish punkti, shuningdek, ushbu punktlarda xizmat ko‘rsatishga buyurtma beruvchi hujjatlar kartasi taqdim etilishi lozim. Yoki ko‘rsatilgan punktlarda qayta to‘lov bo‘yicha xizmat ko‘rsatilish imkonini beradigan xalqaro servis daftarchasi taqdim qilinadi. Xalqaro servis daftarchasi har xil xalqaro avtomobil klublari tomonidan beriladi, ulardan nemis klubi ADAS ko‘proq taniqli hisoblanadi. Bunday daftarcha egasi bu klub ishtirokchilari hisoblangan motellar, kempinglar, yo‘l bo‘yi restoranlari, texnik xizmat stansiyalari va yonilg‘i quyish stansiyalari xizmatidan foydalanish huquqiga ega.

Turistik xizmat ko‘rsatishda foydalanadigan xizmatlar spesifik turi bo‘lib avtomobillarni ijaraga berish hisoblanadi. Ushbu industriya avtomobil yaratilgan davrlardan boshlab, hamma vaqt rivojlanib kelayapti.

Avtomobillarni ijaraga berish 1916-yil Omaxi (AQSH)da aka-uka Saunderlar tomonidan boshlangan. Aka-ukalar cheklangan ma’lum muddatga avtomobilga muhtoj kishilar borligini angladilar va o‘zlarining avtomobillarini ular bilan baham ko‘rish orqali o‘z xususiy faoliyatini yo‘lga qo‘ydilar. Ular boshqa mashinalar sotib olishib, ijara biznesi bilan shug‘ullanishga kirishdilar. Biznes rivojlanib bordi. 1925-yilda ular yana bitta firma bilan birlashdilar. Ularning xususiy kompaniyasi mamlakatning 21 shtatida vakolatxonalariga ega bo‘ldi. «Xerts» (eng katta ijara firmasi) o‘z faoliyatini 1918-yilda boshladi. «Avis» firmasi 1946-yil ish boshladi. XX asrning 90-yillari o‘rtasida ingliz jurnali “Itisuilonal Investor” tomonidan dunyoda avtomobillarni ijaraga beruvchi eng yaxshi firma deb ataladi.

Avtomobil ijara industriyasi yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatuvchi birinchi tijoriy avia yo‘nalishlar paydo bo‘lgunicha haqiqatdan yuksalish davrini o‘z boshidan kechirdi. Shunga qaramasdan, havo sayohatining ko‘proq odamlarni jalb etib, o‘sib borishi (ayniqsa, biznes bilan shug‘ullanuvchi) baribir avtomobil ijarasiga aeroportlarda talabni oshirib yubordi. Bunday imkoniyatga ega kishida esa taksi yoki boshqa jamoat transporti xizmatiga ehtiyoj qolmaydi.

Avtomobillarni ijaraga berish industriyasi tobora ko‘proq darajada biznes turistlariga mo‘ljal olmoqda. Ammo dam olish bozori ham jadal sur’atlarda o‘sib borayapti. Uning bilan birga «uchish avtomobil» paketlari shuhrati ham ortib bormoqda. Sababi ta’til dasturlari hisoblangan avia uchishlar qiymatiga ijara avtomobillari narxi ham kiritilayapti. Avia uchishlar va avtomobillar ijarasi to‘lovlarini kamaytirilishi ham ushbu paketlar mashhurligini orttirayapti.

Avtomobillarni ijaraga berish bo‘yicha yirik firmalar shahar va shahar chekkalarida vakolatxonalariga ega, ammo ularning katta qismi hozirgacha aeroportlarda va o‘zlariga yarasha turadi. Bu firmalarga avtomobillarni ijaraga berganda aeroportdagi narxi baland ijara joyi xarajatlarini hisobga olishga to‘g‘ri keladi. Natijada bunday kompaniyalarda ijara aeroportlarda vakolatxonalari bo‘lmaganlarga qaraganda ancha qimmat turadi. Shunga qaramasdan, iste’molchilar bu qulaylikni qadrlashadi. Chunki sayyohlar samolyotdan tushgan zahoti avtomobillar ijara joyiga kelishi mumkin.

Turistlarning avtomobilni ijaraga olish tartibi juda oddiy. Turistdan uning yoshi kamida 21 yosh bo‘lishi va 70 yoshdan oshmagan bo‘lishi talab qilinadi (Buyuk Britaniya ayrim firmalarida tegishli ravishda 25 va 75 yoshni tashkil qiladi). Turist ijara kompaniyasi xizmatchisiga pasport va haydovchilik guvohnomasi (xalqaro namunada) ni ko‘rsatadi. Shartnoma tuzish chog‘ida guvohnoma kamida 2 yilga amal qiladigan bo‘lishi (Buyuk Britaniyada 1 yil, 25 yoshdan kichik bo‘lgan haydovchilar uchun talab qilinadigan staj 1 yilga ko‘paytiriladi) kerak. Ayrim mamlakatlarda mijozlarga xizmat ko‘rsatish faqat kredit kartasi bo‘lgandagina bajariladi, ko‘pchilik mamlakatlarda esa xizmat uchun haq naqd pul to‘lash orqali amalga oshiriladi.

Ijara qiymati to‘lovlariga kirishi lozim:

avtomobilning yo‘l bosishi cheklanmaydi;
avtomobilni mijoz shahar chekkasiga yetkazib beradi;
texnik nosozlik bo‘lgan hollarda avtomobilni almashtirish yoki ta’mirlash (pokrishka va shamol oynasi zararlangandan tashqari);
yo‘l-transport hodisasi hollarida (hodisa mijoz aybi bilan bo‘lmagan) to‘liq sug‘urtalash;
yo‘l-transport hodisasi chog‘ida mijoz aybdor bo‘lsa, zararni qoplovchi sug‘urta ma’lum summadan yuqori bo‘lishi (hodisa chog‘ida haydovchi mast bo‘lsa, sug‘urta to‘lanmaydi);
baxtsiz hodisadan yo‘lovchilarni (haydovchidan tashqari) sug‘urtalash (haydovchi o‘zini qo‘shimcha to‘lov orqali sug‘urtalashi mumkin);
soliqlar.

Odatda, avtomobil turistga yoqilg‘i baki to‘la holda yetkazib beriladi va avtoijara firmasiga bak to‘la holda qaytariladi.

Ish yuzasidan, sog‘lomlashtirish, bilish-tomosha qilish va boshqa maqsadlarda sayohatga otlanayotgan turist avtomobilni ijaraga olishdan avval, uni qo‘yadigan joy sharoitlari va taksi bahosi bilan qiziqib ko‘rishi lozim. Ehtimol, taksida safar moliyaviy tomondan ham, axloqiy tomondan ham afzalroqdir.

Turistlarni temiryo‘lda tashish turizm transport ta’minotining samarali vositasi hisoblanadi. Sayohatning yuqori shinamligi, yuqori tezlik va maqbul narxlarda turistlar guruhini ixcham joylashtirish bu transport turini kichik va o‘rta masofalarga harakatlanishda raqobatbardoshligini oshiradi. Temiryo‘l transportidan ichki va chegara yaqini turizmini, shuningdek, sayr-u tomosha, ekskursion safarlar va dam olish kunlari turizmini tashkil etishda ko‘proq foydalaniladi.

Temiryo‘llar paydo bo‘lgan vaqtlariyoq sayohatda chinakam inqilob yasagandi. Kemalar va otlarga qaraganda yuklarni tez va arzon tashib berilishi taklif etilgandi. Shimoliy Amerika va Yevropada keng temiryo‘l tarmoqlari rayon markazlarini temiryo‘l stansiyalariga aylantirdi. Temiryo‘llar nafaqat dilijonlarni (yo‘lovchi tashiydigan ot-arava turi), balki 1790-yildan boshlab fransuzcha «otel» so‘zi bilan ataladigan tavernilarning ham o‘rnini egalladi. Tabiiyki, qulaylik uchun otellar temiryo‘l stansiyalari yonida qurila boshladi.

Temiryo‘llar yuqori safarbarlik namunasini ko‘rsatib, mamlakatning uzoq chekkalari bilan transport aloqasini yo‘lga qo‘yishga imkon berdi. Temiryo‘llar qurish qishloq xo‘jaligidan so‘ng eng yirik biznesga aylandi.

Aholi markazlaridan olisdagi kurortlarga sayohatga borishi uchun Temityo‘llarga ehtiyoj kattaligi aniqlandi. Temiryo‘l kompaniyalari Yevropa, Kanada, AQSHda otellar qurdilar. Canadian Paclfis va Canodion National Temiryo‘llari hozirgacha ko‘p sonli otel va kurortlarni boshqarmoqda.

Keyingi yillarda poyezdlar xavfsizroq, tez va shinamroq bo‘lib qoldi. 1900- yilga kelib, temiryo‘llar zamonaviy barcha maishiy qulayliklar - shu jumladan, elektr yoritish, bug‘ bilan isitish, uxlab ketadigan vagonlar, vagon-restoranlar va hatto vannaxonalarni taklif qilishi mumkin edi.

Afsonaviy Sharqiy ekspress «qirollar poyezdi va poyezdlar qiroli» deb ataldi. U jahonda eng mashhur poyezd bo‘lsa ajabmas. O‘z vaqtida barcha hashamatni o‘zida mujassam etgan bu poyezd hozir ham romantik sayohat uchun alohida ko‘rk bo‘lib qolmoqda. 1883-yilda ishga tushgan Sharqiy ekspress Parijdan badavlat kishilarni xushmanzara yo‘nalish bo‘yicha Istambulga yetkazib kelgan sayohat 4 kun vaqtni olgan. Lekin shohona sharoitda kechgan, a’lo darajada ovqatlanish va ideal servis xizmati tufayli unda vaqt tez o‘tgan.

Dunyoda zamonaviy turistik poyezdlarni «g‘ildirak ustidagi otellar» deb atashayapti. Bunda ko‘pincha temiryo‘l bo‘ylab safarlar sayohatning asosiy maqsadi qilib qo‘yiladi, uxlab ketiladigan vagonda odatda, o‘rinlar soni sakkiztadan oshmaydi, har bir kupeda ikkitadan ko‘p odam yashamaydi.

Poyezd kategoriyasiga qarab, kupe bir kishi uxlaydigan ikkita krovat bilan (tik yoki gorizontal holatda) yoki bitta ikki kishilik krovat konditsioner, yozuv stoli, telefon, televizor bilan jihozlanadi. Hojatxona va dush xonasi butun vagonga yoki alohida bitta-ikkita kupe uchun bo‘ladi. Turistik poyezd tarkibiga yana bir nechta vagon-restoranlar, vagon-salon (kutubxona, karta o‘yini yoki so‘zlashuv, dam olish uchun foydalaniladi), konferens-vagon (u ham lektoriy, diskoteka yoki video salon), shuningdek, «bolalar vagoni» yoki «harakatli o‘yinlar zali» kiradi.

Temiryo‘l sayohati xorijda dam olishning juda ommaviy turidir. Turizm bu turining ashaddiy ishqibozlari nemislar, inglizlar, shveysarlar hisoblanishadi. Agar Buyuk Britaniya va Shveysariya aholisi o‘z mamlakatlari bo‘ylab sayohat qilishni afzal bilishsa, nemislar butun Yevropani aylanib chiqishib, hatto Rossiyagacha yetib kelishdi.

Nemis turistlari orasida paravoz sayohati, ayniqsa, alohida hasham hisoblanadi. Temiryo‘l turizmi havaskorlarini ham hisobga olganda eng mashhur «Orient Express» («Sharqiy Ekspress») hisoblanadi. XIX-XX asr mashhur stili asosida tarkib topgan.

Keyingi yillarda temiryo‘l turizmiga Amerika qit’asida ham qiziqishning o‘sishi kuzatilayapti va uch davomiy yo‘nalish yetakchilik qilmoqda: «Trans- Kanada» (Vankuverdan Monrealga Vinnipet va Ottava orqali o‘n sutkalik poyezd), «Trans - Amerika» (Vashingtondan Los-Anjelesga Charlston, Yangi Orlean, San - Antonio, El-Paso va boshqalar orqali 12 sutkalik), «Trans - Atlantika» (Managuadan Puerta-Montga Guayakil, Limu va Santyago orqali). Shunisi qiziqki, bu turistik poyezdlar Amerikada ham «Orient Express» deb ataladi. Norvegiyada maxsus poyezdda turistik yo‘nalishlar juda mashhur, ularda dunyodagi eng go‘zal joylarni tomosha qilish mumkin.

Temiryo‘l yo‘nalishlari Hindiston va Indoneziyada ham mavjud. Indoneziyaga tashrif buyuruvchi turistlarga ajoyib safar - «Indoneziya bug‘ lokomotivlari» taklif etiladi. Unda dunyodagi eng yirik tor yo‘lda harakatlanadigan lokomotivlar va vagonlar kolleksiyasini tomosha qilish mumkin.

Poyezdda yo‘lovchilarni tashish tizimi reysdan tashqari (charter) - zarurat tug‘ilganda komplektlanadigan va qat’iy belgilangan yo‘nalish bo‘yicha oraliq vaqti va harakat jadvaliga so‘zsiz amal qiladigan reyslarga bo‘linadi.

Reysdan tashqari (charter) poyezdi - bu nomuntazam jadvalga mo‘ljallangan maxsus buyurtma poyezdlariga nomuntazam jadvallar bo‘yicha qatnaydigan poyezdlar kiradi. Ular uchun muntazam reyslar oralig‘ida bo‘sh bo‘ladigan yo‘l jadvali va shuningdek, turistik ekskursiya maqsadlari maxsus tuzib chiqiladi.

Reysli poyezdlar shahar atrofiga, mahalliy va olisga qatnovchilarga bo‘linadi. Shahar atrofida qatnovchi poyezdlar qat’iy jadval asosida viloyat yoki o‘lka hududlarida harakatlanadi.

Poyezd vagonlariga odatda, 1500 gacha yo‘lovchi sig‘adi. Shundan 1000 tagachasi o‘rindiqqa ega. Poyezd mahalliy stansiyalarda to‘xtab o‘tadi, vagonlarda o‘rinlar raqamlanmagan. Mahalliy poyezdlar stansiyalar orasida bitta temiryo‘l bo‘ylab qatnaydi (Yevropada bitta davlat miqyosida bo‘lishi mumkin). Odatda, ular 700 km masofagacha qatnaydi. Bir qator hollarda shahar atrofiga qatnovchi va mahalliy poyezdlar farqi bo‘lib, ma’lum darajada butun mamlakat va mahalliy hududning geojadval holatiga bog‘liqdir. Tezkor yo‘nalishlardan tashqari, mahalliy poyezdlar deyarli barcha stansiyalarda to‘xtab o‘tadi.

Olisga mo‘ljallangan poyezdlar 700 km dan ziyodroq masofaga qatnaydi. Yil bo‘yi qatnovi tezkor va mavsumiy tezkor (yozgi), mavsumiy va yil bo‘yi qatnovchi yo‘lovchi poyezdlarga bo‘linadi.

Poyezd va vagonlar ham har xil toifa (kategoriya)larga bo‘linadi.

Poyezdlar toifasi: shahar atrofiga qatnovchi, yo‘lovchi, tezkor, tez yuruvchi poyezdlar.

Vagonlar toifasi: platskart, o‘tirgichli, kupeli, uxlab ketadigan, vagon - restoranli. Yo‘lovchi oqimi turg‘unligiga qarab, ma’lum yo‘nalishda reysli yo‘nalish tayinlanadi va o‘rtacha 17 tagacha vagon ajratiladi; oqim soni ko‘proq bo‘lgan hollarda esa vagonlar 25 tagacha ko‘paytirilishi mumkin.

Standart temiryo‘l safarlarini shartli ravishda uchta mustaqil toifa (kategoriya)ga bo‘lish mumkin:

bir kunlik;
nodavomiy (2-3 sutka);
ko‘p kunlik (5 kun va undan ko‘proq).

Bir kunlik safarlar ertalab boshlanadi va o‘sha kuni kechqurun tugaydi. Yo‘lda turistlar vagon-restoranlar stoli atrofidan joy oladilar. Yo‘l davomida ular nafaqat tamaddi qiladilar, balki sirk va estrada artistlarining chiqishlarini ham tomosha qiladilar. Turistlar belgilangan stansiyagacha olib boriladi. U yerda ular uchun maxsus dastur tayyorlangan bo‘ladi. Bu ekskursiya safari yoki tabiat qo‘yniga sayr bo‘lishi mumkin.

Ko‘p kunlik safarlar xilma-xilligi bilan farq qiladi. Yo‘nalish va ekskursiya dasturlariga bog‘liq holda turistlar ko‘pincha kunduzi ham Temiryo‘lda tashish temiryo‘l trnasporti muassasalari tomonidan amalga oshiriladi. Turistik firma buyurtmaga asosan turistlar temiryo‘l biletlarini sotib oladi. Ushbu biletlar individual yoki guruh uchun bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, temiryo‘l turli kategoriyadagi yo‘lovchilar uchun keng miqyosda imtiyozlar va chegirmalar taqdim etadi. Turistik poyezdlarni tashkil etish yo‘nalish harakati va jadvalga muvofiq tuzilgan shartnoma asosida amalga oshiriladi.

XULOSA

Xalqaro havo transporti assotsiatsiyasi ma’lumotlariga ko‘ra, jahonda turli darajadagi 1300 dan ziyod davlat va xususiy aviakompaniya mavjud. 470 dan ortiq aviatashuvchi xalqaro havo qatnovlarini amalga oshirsa, shuning 250 ga yaqini muntazam xalqaro aviareyslarni yo‘lga qo‘ygan.

Prezidentimiz Islom Karimovning farmoniga binoan 22 yil avval tashkil qilingan “O‘zbekiston havo yo‘llari” milliy aviakompaniyasi jiddiy raqobat sharoitida jahon aviabozorida o‘zining munosib o‘rnini egalladi. Xavfsizlik, qulaylik va yuqori sifatli xizmat ko‘rsatish kompaniyaning o‘ziga xos tashrif qog‘oziga aylangan. O‘tgan yili Britaniyaning mustaqil SkyTrax reyting agentligi tomonidan milliy aviakompaniyamiz ko‘rsatayotgan xizmatlar sifatining auditi yakunlari ham buni yana bir bor tasdiqladi.

“Kompaniyamiz erishayotgan barcha yutuqlar - bu davlatimiz rahbarining doimiy e’tibor va g‘amxo‘rligi, texnologik parkni muntazam modernizatsiya qilish, G‘arbda va mamlakatimizda ishlab chiqarilgan laynerlarga texnik xizmat ko‘rsatishni rivojlantirish, yer usti infratuzilmasini takomillashtirish, havo harakatini boshqarish tizimini tubdan isloh etish, mamlakatimizda yuqori malakali kadrlar tayyorlash kabi yo‘nalishlarni o‘z ichiga olgan aniq maqsadli va serqirra ishlar samarasidir, - deydi “O‘zbekiston havo yo‘llari” milliy aviakompaniyasi bosh direktorining birinchi o‘rinbosari Akmal Akbarov.

Milliy aviakompaniyaning ishlab chiqarish va moliyaviy ko‘rsatkichlari yil sayin o‘sib, ish samaradorligi ortib bormoqda. 2014 yilning birinchi yarmida 11,4 mingdan ziyod parvoz amalga oshirilib, 1,2 million nafardan ortiq yo‘lovchi, 20 ming tonnadan ko‘proq yuk, jumladan, pochta tashildi. Bunga aviabozor talablariga tez moslashish, yo‘nalishlar geografiyasini kengaytirish va parvozlar sonini ko‘paytirish evaziga erishilmoqda. Joriy yilda Singapurga havo qatnovi yo‘lga qo‘yildi, Termizdan Sankt-Peterburgga, Urganchdan Volgogradga aviayo‘nalishlar ochildi, parvozlar soni ko‘paydi. Masalan, Toshkent-Riga-Nyu-

York va Nyu-York-Riga-Toshkent yo‘nalishi bo‘yicha reyslar haftada ikki marta - payshanba va yakshanba kunlari amalga oshirilmoqda. Mamlakatimiz turizm salohiyatini yuksaltirish maqsadida Frankfurt, Parij va Milan shahridan havo qatnovi Urganch shahri orqali amalga oshirilmoqda.

«O‘zbekiston havo yo‘llari» milliy aviakompaniyasi samolyotlariga chiqqan yo‘lovchilar qulay, shinam muhitga tushadi, alohida e’tirof va g‘amxo‘rlikdan bahramand bo‘ladi. Havo kemalari barcha zamonaviy uskunalar bilan jihozlangan. Videoproyektorlar orqali badiiy, hujjatli filmlar, musiqiy kliplar, multfilmlar namoyish etiladi. “Boeing” samolyotlarida alohida monitorlar mavjud bo‘lib, yo‘lovchi o‘zi uchun qiziqarli bo‘lgan dasturni tanlashi mumkin. Bu monitorlarda samolyot yo‘nalishi va parvoz haqidagi («air-show» tizimi) axborotni kuzatish mumkin. Uzoq masofaga uchadigan xalqaro yo‘nalishlarga parvoz chog‘ida birinchi va ikkinchi klass yo‘lovchilari «iPad» bort planshentidan bepul foydalanishi, maxsus «Sky Shop» jurnal-katalogida o‘ziga yoqqan mahsulotni harid qilishi mumkin.

O‘tgan davrda Toshkent, Samarqand, Buxoro, Urganch, Farg‘ona va Navoiy shaharlari aeroportlari modernizatsiya qilindi va bugungi kunda O‘zbekistonda 11 ta xalqaro aeroport faoliyat yuritmoqda. Milliy aviakompaniyamiz zamonaviy «Eyrbas» va «Boing» avialaynerlari bilan ta’minlangan. Ushbu samolyotlar Yevropa, Osiyo, Yaqin Sharq va Shimoliy Amerikaning 50 dan ortiq shaharlariga muntazam parvozlarni amalga oshirmoqda.