Iqtisodiyot va turizm fakulteti servis sohasi iqtisodiyoti kafedrasi «iqtisodiyot» fanidan

1.3. Pul muomalasi qonunining nazariy jihatlari
Pul muomalasi — pulning bajarilgan ish, koʻrsatilgan xizmatlar, sotib olingan tovarlar haqini toʻlash, hisobkitoblar va toʻlovlarni amalga oshirish, nafaqalar berish, qarzlarni qaytarish vositasi sifatida foydalanish jarayonidagi uzluksiz harakati. Pul muomalasi har bir mamlakat pul tizimi miqyosida amalga oshadi. Pul muomalasi naqd va nakd boʻlmagan muomalaga boʻlinadi. Naqd pul bankdan chiqqach, korxona, tashkilotlar kassasiga va aholi koʻliga oʻtadi. Oddisotdi vatoʻlov harakatlari bajarilgach, yana bankka kaytadi. Naqd boʻlmagan pul muomala-siga firma, korxona, tashkilotlarning bankdagi hisobida turgan pulning harakati kiradi va bunday muomala chek, kredit kartochkasi, veksel, obligatsiya, sertifikat va boshqa vositalar harakati shaklida olib boriladi.
Qiymat qonuni va uning muomala doirasida yuzaga chiqish shakli - pul muomalasi qonuni tovar-pul munosabati mavjud bo’lgan barcha ijtimoiy 
formatsiyalarga xosdir. Qiymat shakllari va pul muomalasi taraqqiyot yo’lini tahlil qilayotib, K.Marks pul muomalasining qonunini ochdi. Bu qonunga asosan muomala vositasi funktsiyasini amalga oshirish uchun kerak bo’lgan pul miqdori aniqlanadi. Metallik pul muomalasida muomaladagi pul miqdori stixiyali tarzda, pullarning xazina funktsiyasi yordamida tartibga solib turilgan: agar pulga ehtiyoj kamaysa, ortiqcha pullar muomaladan xazinaga oqib o’tishi kuzatilgan va aksincha. Shunday qilib, muomaladagi pul miqdori kerakli darajada ushlab turilgan. Keyinchalik muomalaga banknotalar chiqarilishi va ularning metallarga erkin almashinishi ham muomalada pulning ortiqcha miqdori bo’lishini inkor etadi.
Agar muomalada oltinga almashinmaydigan banknotalar yoki qog’oz pullar amal qilsa, u holda naqd pul muomalasi pul muomalasi qonuniga asosan amalga oshadi. 
Qog’oz pullar miqdori muomala uchun kerak bo’lgan oltin pullarning nazariy 
miqdoriga teng bo’lganda pul muomalasida hech qanday salbiy jarayonlar yuz 
bermaydi. Yuqorida ko’rsatilgan talab pulning barqarorligini ta’minlaydi, 
shuningdek, pul muomalasi mavjud bo’lgan barcha ijtimoiy formatsiyalarda o’z 
kuchiga ega. Pul muomalasi qonuni muomaladagi tovarlar massasi, ularning narx darajasiva pul muomalasi tezligi orasidagi iqtisodiy aloqadorlikni aks ettiradi. Bu qonunga asosan muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini qo’yidagi formula bilan ifodalash mumkin: Shunday qilib, muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdoriga ishlab chiqarish rivoji va shart-sharoitlariga bog’liq bo’lgan turli xil omillar ta’sir ko’rsatadi. Muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdoriga ta’sir ko’rsatuvchi asosiy omil - bu tovarlar va xizmatlar bahosi hisoblanadi. Pul miqdori tovarlar va xizmatlar bahosiga to’g’ri proportsional, ya’ni tovarlar va xizmatlar bahosining oshishi muomalaga ko’p pul chiqarishni talab qiladi. Pul miqdoriga ta’sir qiluvchi ikkinchi omil - bu pulning aylanish tezligi hisoblanadi. Bu omil pul miqdoriga teskari ta’sir ko’rsatadi.
Muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini boshqarishda shu muhim 
omillarga alohida e’tibor berilishi zarur. Muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini kamaytirish uchun quyidagi choralarni amalga oshirish muhimdir− naqd pulsiz hisob – kitoblarningrivojlanishi;
− pullarning muomala tezligini oshirishga erishish va boshqalar.
Har bir jamiyat pul muomalasi qonuni talablarini hisobga olgan holda ish 
yuritishi zarur. Chunki pul muomalasi qonunining buzilishi pul barqarorligiga putur etkazadi. Bu holda muomalaga chiqarilgan pul miqdori muomaladagi tovarlar bahosidan oshib ketishi, ya’ni inflyatsiya bo’lishiga, yoki pul ocharchiligiga olib kelishi mumkin.Xulosa qilib aytganda, pul muomalasini ushlab turish shart-sharoitlari va qonuniyatlari ikki omilning o’zaro ta’siri bilan, ya’ni: xo’jalikning pulga bo’lgan ehtiyoji va amalda pullarning muomalaga borib tushishi bilan belgilanadi. Amaliyotda ko’proq uchraydigan hol bu oborotda xo’jalikka kerak bo’lganidan ko’proq pulning bo’lishidir. Bu, albatta, pulning qadrsizlanishiga - pul birligining xarid qobiliyatining tushishiga olib keladi.Pul insoniy munosabatlarga vositachilik qiluvchi eng sirli vositadir. Pulning tabiati va mohiyati to‘g‘risida ilmiy dunyoda yagona fikr mavjud bo‘lmaganiga qaramay, bu substansiya rivojlanib, uning insoniyat jamiyatidagi roli doimiy ravishda oshib bormoqda. Va har safar "kelajakka parda"ni ko'tarishga intilib, insoniyat pul muomalasining erishilgan holatini tahlil qilishga va uning yaqin kelajak uchun rivojlanishini bashorat qilishga majbur bo'ladi. Shu munosabat bilan pulni nisbatan mustaqil iqtisodiy kategoriya sifatida o‘rganish, uning rivojlanish tendensiyalarini aniqlash va futuristik prognozlarda hisobga olish zarurati tug‘iladi.Pul o'z evolyutsiyasi jarayonida universal ekvivalent vazifasini bajara boshlagan va haqiqiy pul shaklini olgan zahoti, ikkinchisi faol o'zgara boshladi. Dastlab, tovar ayirboshlash jarayoniga faqat metall pullar xizmat qilgan. Savdo aylanmasining rivojlanishi va davlatchilikning mustahkamlanishi bilan ular asta-sekin majburiy kursga ega qog'oz pullar bilan almashtirildi. Ularning rivojlanishi bilan parallel ravishda sof bozor iqtisodiyoti tubida kredit pullari paydo bo'ldi. Ikkinchisi, o'z navbatida, uzoq rivojlanish yo'lini bosib o'tdi: Biroq, pul evolyutsiyasi shu bilan tugamadi. Vaqt o'tishi bilan elektron kredit pullari o'z egalarining ehtiyojlarini kamroq darajada qondira boshladi. Birinchidan, kartani avtorizatsiya qilish, hatto juda ahamiyatsiz bo'lgan har qanday xaridni amalga oshirishda mijozni aloqa kanallarida ma'lumotlarni ushlash xavfiga olib keladi. Axborotni himoya qilishning dasturiy-apparat va tashkiliy usullarining jiddiy rivojlanishiga qaramay kompyuter tarmoqlari, xavfsizlik kodlarini "yorilish" va mijozlar hisoblari bilan firibgarlik operatsiyalarini amalga oshirish holatlari kam emas. Ikkinchidan, tovar yoki xizmatlar uchun to‘lovni plastik karta orqali amalga oshirayotganda, xaridning anonimligini kafolatlab bo‘lmaydi. Va bu har doim ham xaridorlarga mos kelmaydi.Boshqa tomondan, bugungi kunda banklar va elektron bank xizmatlarini ko'rsatuvchi kompaniyalar uchun hal etilmagan muammolar mavjud. pul oqimi. Birinchidan, bu mikroto'lovlar muammosi. Ko'pincha, bitimning narxi mahsulotni sotib olish operatsiyasiga xizmat ko'rsatishdan tushgan tushum ulushidan, ba'zan esa mahsulotning o'zi narxidan oshadi. Bu, o'z navbatida, elektron ishlab chiquvchilarni qo'yadi to'lov tizimi bitimning maqbul narxi va uning xavfsizligi darajasi o'rtasida murosani izlashda.Belgilangan holatlar pulning keyingi o'zgarishining asosiy sababi bo'ldi. O'tgan asrning 90-yillari boshlarida elektron naqd pul g'oyasi paydo bo'ldi. Pulning evolyutsiyasi nuqtai nazaridan, ularning paydo bo'lishi bilan, pul evolyutsiyasini tavsiflovchi Gegel spiralining navbatdagi bosqichi yopiladi. Bir tomondan, elektron hamyonni faqat bank hisobvarag'idan to'ldirish mumkin bo'lganligi sababli, ular xuddi kredit elektron pullarining davomi bo'lsa, boshqa tomondan, sotib olishga xizmat ko'rsatishda ularning muomalasi sxemasi. va sotish aktlari va hatto ularning pul muomalasidagi miqdori klassik qog'oz pullarni juda eslatadi. Dialektikaning asosiy falsafiy modeliga bunday uyg'un "moslashish" elektron naqd pulning paydo bo'lishi insoniyat taraqqiyotining butun yo'li bilan belgilab qo'yilgan pul va pul muomalasi evolyutsiyasining mantiqiy bosqichi ekanligini yana bir bor tasdiqlaydi.O'tgan asrning 90-yillari o'rtalariga kelib, elektron naqd pul tushunchasini nazariy o'rganish va uning barcha tarkibiy qismlarini fundamental rivojlantirish yakunlandi. Devid Chaumning maqolalarida Internet axborot tarmog'i orqali elektron pul oqimini qurish kontseptsiyasi taklif qilingan. Ikkinchisi tezda klassik deb topildi va mashhurligi tufayli o'zgartirilgan tizimlar va elektron naqd pulning yangi tushunchalari paydo bo'la boshladi.Elektron naqd pul davri allaqachon yaqinlashib qolgan degan taassurot paydo bo'ldi. Biroq, 1998 yilgi xalqaro inqiroz ushbu texnologiyaning butun sayyora bo'ylab keng tarqalishini to'xtatdi. Deyarli barcha tajriba loyihalari muvaffaqiyatsizlikka uchradi.Kutilgan shaklda xalqaro standart paydo bo'lmadi. Amalga oshirishning nazariy imkoniyatlari va insoniyat talab qilayotgan texnologiyalarni amaliy tatbiq etish o‘rtasida tafovut mavjud. Elektron naqd pul muomalasi kontseptsiyasi, kriptografik himoyalash usullari va axborot texnologiyalarining boshqa elementlarini ishlab chiqishga D.Chaum, B.Shnayer, M.Krameri, S.G.Panova, SG Petrov, S.G. V. Vaynshteyn, A.A. Petrov, A. Ezdakov, A. Samushkova, V. Lopatin, D. Mode, K. Preobrazhenskiy, A. Lebedev, A. Demidov, L.J. Kamp, M Sirby, J.D. Tigar, D. O "Mahoney, M. Piers, X. Tevari, G. Medvinsky, A Furch, G. Vrigston, N. Ferposon, S. Brands, M. Blaze, B. Fitzman, W. .Vaydner, A.Shipilov.Ammo ularning birortasi ham uni amaliy amalga oshirishning murakkabligi tufayli jahon naqd pul muomalasi to‘lov tizimini qurish muammosini ko‘tarmagan.Shunga qaramay, pul va pul muomalasining butun tabiiy evolyutsiyasi jarayoni bizni bunga ishontiradi. vaqtinchalik hodisadir. Elektron naqd pul, albatta, yaqin kelajakda o'zining barcha xilma-xilligi bilan paydo bo'ladi va pul rivojlanishining Hegel spiralidagi keyingi bosqichni boshlaydi.Shu munosabat bilan, texnologik rivojlanishning erishilgan darajasidan boshlab, elektron naqd pulning umumiy kontseptsiyasini nazariy jihatdan qayta ko'rib chiqish, audit o'tkazish va uning tarkibiy qismlarini zarur "nozik sozlash" va shu asosda taklif qilish talab etiladi.

Валюта тизими босқичлари	Давомийлиги	хусусиятлари
Genuya valyuta tizimi	1922-1929 y.y	Oltin qo`yilma andozasi amal qilgan sharoitda, muomaladagi pullar yoki qisman, yoki to`liq qog`oz pullar edi
Yamayka valyuta tizimi	1976 yildan hozirgi davrgacha	Bu valyuta tizimining o’ziga xos xususiyati erkin suzib yuruvchi valyuta kurslarini joriy etilishidir
Bretton-Vuds valyuta tizimi	1945-1976 y.y	savdo xisob-kitoblari va pul munosabatlarini tashkil etishning xalqaro tizimidir
Parij valyuta tizimi	1867-1914 y.y	tovarlar narxining oltinda hisoblanishi, oltin tangalarning erkin muomalada bo‘lishi va davlat zarbxonlari tomonidan cheklanmagan tarzda tangalarni zarb etilishi