Iqtisodiyot va turizm fakulteti iqtisodiyot kafedrasi «Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash» fanidan

1.Ko'p tarmoqli iqtisodiyotda balans munosabatlari, Leontevning tarmoqlararo balans modeli.
Ko'p tarmoqli iqtisodiyotda balans munosabatlari Matritsalar algebrasining elementlaridan foydalanish ko'p iqtisodiy masalalarni yechishning asosiy usullaridan biridir . Bu masala ma'lumotlar bazalarini yaratish va ulardan foydalanishda juda dolzarb bo'lib qoldi . Ular bilan ishlashda deyarli barcha axborot matritsa ko'rinishida saqlanadi va qayta ishlanadi . Ko'ptarmoqli xo'jalik faoliyatining makroiqtisodiyoti alohida tarmoqlar orasidagi balansni talab qiladi . Har bir tarmoq , bir tomondan ishlab chiqaruvchi boʻlib , ikkinchi tomondan esa boshqa tarmoqlar ishlab chiqargan mahsulotni iste'molchisi bo'ladi . Bunday hollarda tarmoqlar orasidagi bog'lanishlarni har xil turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish va iste'mol qilish orqali hisoblashning ancha murakkab masalasi paydo bo'ladi . Birinchi marta bu muammo matematik model ko'rinishida 1936 yilda AQSHdagi 1929-1932 yillar iqtisodiy depressiyasining sabablarini tahlil qilib ko'rishga uringan mashhur amerikalik iqtisodchi V.Leontevning asarlarida bayon etildi . Bu model matritsalar algebrasiga asoslanib , matritsalar tahlilining apparatidan foydalanadi . . Soddalik uchun xoʻjalikning ishlab chiqarish sohasi har biri oʻzining bir jinsli mahsulotini ishlab chiqaruvchi p ta tarmoqdan iborat deb hisoblaymiz . Har bir tarmoq o'zining ishlab chiqarishini ta'minlash uchun boshqa tarmoqlarning mahsulotiga muhtoj ( ishlab chiqarish iste'moli ) . Odatda ishlab chiqarish jarayoni ma'lum bir vaqt davrida qaraladi ; ko'p hollarda bunday birlik sifatida bir yil olinadi .
Tarmoqlararo balansi - bu jadval satrlari va ustunlarining kesishishi, ya'ni natijalar bilan bog'langan mahsulot taqsimoti va ishlab chiqarish xarajatlari balanslari orqali hosil bo'lgan iqtisodiy-matematik model. Bu erda asosiy ko'rsatkichlar umumiy va to'g'ridan-to'g'ri xarajatlar koeffitsientlari hisoblanadi.
Iqtisodiyotni o’rganish maqsadiga ko’ra turli bo’limlarda – milliy iqtisodiyot darajasidan tortib alohida firmalar va iste’molchilar darajasigacha o’rganish mumkin. Leontyev modelini qurishdan maqsad ishlab chiqarish hajmi tovarlarga bo'lgan umumiy (ya'ni ishlab chiqarish va yakuniy) talabga to'g'ri kelganda ishlab chiqarish sektorining bunday ishlashini ta'minlaydigan iqtisodiyot tarmoqlari o'rtasidagi tovarlar oqimini tahlil qilishdir. Shuning uchun iqtisodiyot tarmoqlar darajasiga ajratilgan deb hisoblanadi. Har bir sanoat "toza" deb taxmin qilinadi, ya'ni. faqat bitta va faqat o'z mahsulotini chiqaradi. Ushbu taxmin va boshqa bir qator soddalashtirishlar (ishlab chiqarish texnologiyasining doimiyligi, investitsiyalar etishmasligi, takrorlanmaydigan resurslarni e'tiborsiz qoldirish va boshqalar) asosan original modelga tegishli. Ularni modelning kamchiliklari bilan bog'lash mumkin emas, chunki u yanada umumlashtiriladi va turli darajadagi tafsilotlarga konkretlashtiriladi.
Avvalo, umumiy muvozanat modeli nuqtai nazaridan klassik (dastlabki) Leontiev modeli quyidagi xususiyatlarga ega ekanligi ta'kidlanadi:

• 
  biz "sof" tarmoqlardan tashkil topgan iqtisodiyotni ko'rib chiqamiz, ya'ni. har bir sanoat o'ziga xos mahsulot turini ishlab chiqarganda;
  
• 
  ishlab chiqarish va xarajatlar o'rtasidagi bog'liqlik chiziqli tenglamalar (chiziqli va doimiy texnologiya) bilan tavsiflanadi;
  
• 
  tovarga bo'lgan talab vektori berilgan deb hisoblanadi, ya'ni. modelda iste'molchilarning optimallashtirish vazifalari yo'q;
  
• 
  tovarlarning chiqish vektori talab asosida hisoblanadi, ya'ni. kabi firmalar uchun optimallashtirish muammolari yo'q;
  
• 
  muvozanat deganda talab va taklifning qat’iy tengligi tushuniladi, ya’ni. xarajatlar balansi mavjud emas, bundan tashqari, modeldagi tovarlarning narxi umuman hisobga olinmaydi.²
  

Tarmoqlararo balans - bu jadvalning satr va ustunlarini o'zaro joylashtirish, ya'ni natijalar bilan bog'langan mahsulot taqsimoti va ishlab chiqarish xarajatlari balanslari orqali shakllanadigan iqtisodiy-matematik model. Bu erda asosiy ko'rsatkichlar umumiy va to'g'ridan-to'g'ri xarajatlar koeffitsientlari hisoblanadi. Tarmoqlararo muvozanatning dinamik modeli milliy iqtisodiyotning bir necha yillardagi ishlab chiqarish munosabatlarini tavsiflaydi, takror ishlab chiqarish jarayonini dinamikada aks ettiradi. Kirish-chiqish balansi modeliga ko'ra ikki turdagi hisob-kitoblar amalga oshiriladi: birinchi turdagi, yakuniy iste’molning berilgan darajasidan kelib chiqqan holda mahsulot ishlab chiqarish va taqsimlashning muvozanatlashgan hajmi hisoblanganda; aralash hisob-kitoblarni o'z ichiga olgan ikkinchi tur, mahsulot ishlab chiqarish va taqsimlash balansi bir tarmoq (mahsulot) bo'yicha berilgan ishlab chiqarish hajmlari va boshqa tarmoqlarda berilgan yakuniy iste'mol bo'yicha to'liq hisoblanganda. Kirish-chiqish balansining matritsali iqtisodiy va matematik modeli eng keng tarqalgan. Bu to'rtburchaklar jadval (matritsa) bo'lib, uning elementlari iqtisodiy ob'ektlar orasidagi bog'lanishlarni aks ettiradi. BU ob'ektlarning miqdoriy qiymatlari matritsalar nazariyasida belgilangan qoidalarga muvofiq hisoblanadi. Matritsa modeli mahsulot ishlab chiqarish va taqsimlash uchun xarajatlar tarkibini va yangi yaratilgan qiymatni aks ettiradi. Matritsa qatori tenglamasi quyidagicha yoziladi: n Xij + Vi = Xi j = 1 i = 1,2, ... m; Xij - sanoat i mahsulotlarini sanoatga yetkazib berish.
Tarmoqlararo balansning dinamik modeli milliy iqtisodiyotning bir necha yillardagi ishlab chiqarish munosabatlarini tavsiflaydi, takror ishlab chiqarish jarayonini dinamikada aks ettiradi. Tarmoqlararo balansning dinamik modeliga ko'ra ikki turdagi hisob-kitoblar amalga oshiriladi: birinchi turdagi, mahsulot ishlab chiqarish va taqsimlashning muvozanatlashgan hajmi ma'lum yakuniy iste'mol darajasidan kelib chiqqan holda hisoblanganda; aralash hisob-kitoblarni o'z ichiga olgan ikkinchi tur, mahsulot ishlab chiqarish va taqsimlash balansi bir tarmoq (mahsulot) bo'yicha berilgan ishlab chiqarish hajmlari va boshqa tarmoqlarda berilgan yakuniy iste'mol bo'yicha to'liq hisoblanganda.
Tarmoqlararo muvozanatning eng ko'p qo'llaniladigan matritsali iqtisodiy-matematik modeli. Bu to'rtburchaklar jadval (matritsa) bo'lib, uning elementlari iqtisodiy ob'ektlarning munosabatlarini aks ettiradi. Ushbu ob'ektlarning miqdoriy qiymatlari matritsalar nazariyasida belgilangan qoidalarga muvofiq hisoblanadi. Matritsa modeli ishlab chiqarish va tarqatish xarajatlari va yangi yaratilgan qiymatning tarkibini aks ettiradi.
Matritsa qatori tenglamasi quyidagicha yoziladi:
Х ij + Уi = Хi
j =1
i= 1,2,…m;
Xij - i sanoatdan j sanoatga mahsulot yetkazib berish;
Y i - sanoatning yakuniy mahsuloti i;
Xi - sanoatning yalpi mahsuloti i.
Chiziqlar elementlari iqtisodiyotning turli tarmoqlarida ishlab chiqarilgan mahsulotlarni taqsimlash balansini ifodalaydi.
Mahalliy ishlab chiqarish ta'minoti va yakuniy mahsulot yig'indisi sanoatning yalpi mahsulotidir.
Matritsa ustuni tenglamasi quyidagicha ko'rinadi:
Образом:

Х ij + Zj = Хj, bunda j=1.

Xij - i sanoat mahsulotlarining j sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlari;
Zj - birlamchi resurslar xarajatlari va j sanoatda yangi yaratilgan qiymat;
Xj - j sanoatda yangi yaratilgan qiymatni o'z ichiga olgan yalpi xarajatlar.
Xi = Xj bo’lsa i=j , shu bilan birga, bir xil nomdagi satr va ustunlarning tengligi taqsimlangan va to'plangan moddiy ne'matlar va xizmatlar qiymatining sarflangan xarajatlar va yangi yaratilgan qiymatlar yig'indisiga tengligini bildiradi.