"iqtisodiyot va menejment "

Birinchi bosqichda
aylanma mablag’lar pul shaklidan moddiy boyliklarning 
ishlab chiqarish zaxiralariga aylanadi, ya`ni pul - tovar (P-T). 
Ikkinchi bosqich 
ishlab chiqarish, yani mahsulotni tayyorlash jarayonini o`z ichiga oladi. Bu bosqichda 
aylanma mablag’lar va birinchi o`rinda aylanma fondlar tugallanmagan ishlab 
chiqarish va yarim tayyor mahsulotlar holiga keltirilib, tovar shaklini oladi (T). 
Uchinchi bosqichda 
aylanma mablag’lar tovar mahsuloti shaklida muomalaga 
kiritilib, sotiladi va yana pul shaklini oladi (T-P). 
Shu tariqa aylanma mablag’lar barcha bosqichlardan o`tib, to`liq aylanishni 
amalga oshirishini quyidagi tarzda aks ettirish mumkin: 
1-bosqich - pul-tovar (P-T); 
2-bosqich - ishlab chiqarish (I.Ch); 
3-bosqich - tovar-pul (T-P). 
Shuni qayd qilib o`tish muhimki, korxonaning aylanma mablag’lari bir vaqtning 
o`zida uchala bosqichda ham pul mablag’lari, ishlab chiqarish zaxiralari, 
tugallanmagan ishlab chiqarish, yarim tayyor va tayyor mahsulotlar ko`rinishida 
mavjud bo`lishi mumkin. Korxonaning aylanma mablag’lari harakati ma`lum bir 
iqtisodiy qonunlar asosida ishlashi hamda ulardan ishlab chiqarish va takror ishlab 
chiqarishning barcha bosqichlarida oqilona foydalanishni ko`zda tutishi ham muhim 
ahamiyat kasb etadi. Bu qonunlardan va aylanma mablag’lardan foydalanish 
qoidalaridan chetga chiqish aylanma mablag’larning etishmasligiga yoki 
samaradorlikning pasayishiga olib kelishi mumkin. 
Hozirgi sharoitda aylanma fondlarni tejashning iqtisodiy ahamiyati quyidagiga 
ifodalanadi: 

xom ashyo, materiallar, yoqilg’i xarajatlarini kamaytirish ishlab chiqarishga 
ko`plab iqtisodiy foyda keltiradi. U har doimgi ishlatiladigan moddiy resurslardan 

---

83 
foydalanib, ko`proq tayyor mahsulot ishlab chiqarishni ta`minlaydi va ishlab 
chiqarish hajmi oshirishga asos bo`lib xizmat qiladi. 

Moddiy resurslarni tejash, ishlab chiqarishda yangi, ancha tejamli bo`lgan 
materiallarni qo`llash, ishlab chiqarishning alohida tarmoqlari o`rtasida 
takomillashgan munosabatlarining paydo bo`lishiga olib keladi va sanoat ishlab 
chiqarish tarmoqlarini yanada rivojlantiradi. 
Mahsulot ishlab chiqarishda moddiy resurslar xarajatlarini xarakterlovchi 
umumiy ko`rsatkich bo`lib material sig’imi M ko`rsatkichi hisoblanadi va u mahsulot 
birligiga qilingan moddiy xarajatlarni natural yoki qiymat o`lchovlarida baholab 
beradi. Bu ko`rsatkich natural, natural-qiymat va qiymat ifodalarida o`lchanadigan 
ko`rsatkichlar: metall sig’imi, energiya sig’imi, yoqilg’i sig’imi kabi alohida resurslar 
sarfini xarakterlovchi ko`rsatkichlar bilan bevosita bog’liqdir. 
Mahsulotning material sig’imi turli ko`rsatkichlar bo`yicha hisoblanishi mumkin: 
1.
Ishlab chiqarish mahsulotning tabiiy birligiga sarflangan moddiy resurslarning 
solishtirma xarajatlari (solishtirma material sig’imi):
M = m = Q / N 
2.
Ishlab chiqarilgan mahsulotning tabiiy birligiga sarflanadigan bir necha xil 
moddiy resurslarning miqdorini qiymat ifodada o`lchash (masalan, so’m, tonna,
1m kub, 1 m kv va boshqalar uchun): 
bunda: N – moddiy resurslarning ulgurji bahosi. 
Bu formulalar oddiy mahsulotlarning material sig’imini aniqlash uchun 
ishlatiladi (masalan, elektroenergiya, cho`yan, po`lat va boshq.).