"iqtisodiyot va menejment "

JIHATLARI. 
14.1.Menejment samaradorligi va uni baholash. 
Samara – 
bu natija, oqibat, meva. Masalan, ijodiy mehnat samarasi.
“Samaradorlik – bu kutilganicha yoki undan ham ortiq samara. Samarali, 
sermahsul. Masalan, samarali mehnat”.
Iqtisodiyotda “samara” – bu yaratilgan: yalpi ichki mahsulot (YaIM); yalpi 
ichki daromad (YaMD); yalpi sof mahsulot (YaSM); yalpi sof daromad (YaSD) 
kabilarda o`z aksini topadi.
Ammo birgina samaraning o`zi kishi faoliyatini to`liq ifodalay olmaydi. eng 
muhimi shu samaraga qanday xarajatlar orqali erishilganini aniqlashdir. Zero, bir 
xil xarajat qilib turli samara olinishi mumkin bo`lganidek, bir xil samaraga turli xil 
mehnat sarfi tufayli erishish ham mumkin. Ijtimoiy ishlab chiqarishning maqsadi 
ham oz mehnat, moddiy va pul mablag’lari sarflab ko`proq samaraga erishishdir. 
Bu degan so`z erishilgan samarani (S) sarflangan xarajatga (X) bo`lish kerak. 
bunday taqqoslash samaradorlik (SD) nisbiy ko`rsatkichini beradi.
Х
S

SD
Bunda: X – bu absolyut miqdorlar bo`lib, ular ishlab chiqarish va xizmat 
ko`rsatish jarayonida sarflangan: 
-
yalpi mehnat (YaM); 
-
yalpi xom ashyo (YaX); 
-
yalpi fondlar (YaF); 
-
yalpi investitsiya (YaI)lardir. 
Samaradorlik – bu xarajat va natijaviy ko`rsatkich orasidagi bog’lanish, ya`ni 
ishlab chiqarish korxonasining foydaliligidir. Shu bilan birga korxona faoliyatining 
natijalari jamiyat a`zolarining ehtiyojlarini ham qondirishi kerak.
Boshqarish samaradorligi tushunchasi ko`pincha tashkilotning ishlab 
chiqarish faoliyati samaradorligi tushunchasi bilan mos keladi. Boshqaruv 

---

324 
samaradorligi – bu ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda boshqarishning 
rolini oshirishdan iboratdir.
Boshqaruv jarayonining samaradorligi boshqaruvning absolyut barcha 
tomonlarini qamrab oladi va iqtisodiy, ijtimoiy, tashkiliy, marketing, texnologik va 
boshqa munosabatlarning xarakterli xususiyatlarini aks ettiradi. Boshqaruv 
samaradorligining bunday ko`p qirraliligi uni ifodalashda tushunchalarning turli-
tumanligini taqozo etadi. Ulardan boshqaruv tizimining asosiga kiruvchi muhimlari 
quyidagilar: 
1.
Boshqaruv ishchilari mehnatining samaradorligi; 
2.
Boshqaruv apparati yoki uning alohida organlari va bo`linmalari boshqaruv 
faoliyatining samaradorligi; 
3.
Boshqaruv jarayonining samaradorligi (aniq boshqaruv qarorlarini ishlab 
chiqish va amalga oshirishda); 
4.
Boshqaruv tizimining samaradorligi (boshqaruv ierarxiyasi, shuningdek ishlab 
chiqarishni boshqarishda ishlovchilar qatnashishini hisobga olib); 
5.
Boshqaruv mexanizmining samaradorligi (boshqaruv uslublari, tizimlari va 
shakllari). 
Boshqaruv jarayonida uning maqsadlari, funktsiyalari va uslublari amalga 
oshiriladi. Shuning uchun boshqaruv samaradorligida qarorlarni ishlab chiqish va 
amalga oshirishning tashkiliy-iqtisodiy tizimini hisobga olish kerak. 
Tarkibiga ko`ra boshqaruv samaradorligi iqtisodiy hamda ijtimoiyga 
bo`linadi. Bu bo`linish maqsadlarning farqlanishi bilan tushuntiriladi. Menejment 
natijalarini aniqlash mumkin bo`lgan yuqori rahbariyat komandasi samarali 
ishining bir nechta qoidalari mavjud: 
1.
Ma`lum bo`limga javobgar bo`lgan har bir kishi unda o`zining hal qiluvchi 
ovoziga ega bo`ladi. Har bir komanda a`zosi butun komanda nomidan gapiradi. 
Bo`ysunuvchilar rahbariyatning bir a`zosi qarori ustidan boshqa komanda 
a`zosiga e`tiroz bildira olmaydilar. 
2.
Hech kim o`zi bosh javobgar bo`lmagan ishlarda qaror qabul qilmaydi. Bunday 
masala tug’ilganda uni hal qilishga javobgar shaxsga taqdim etadilar. 

---

325 
3.
Komanda a`zolari o`z hamkasblari haqida tashqarida gapirmasliklari kerak. 
4.
Komanda sardori xo`jayin, boshliq bo`lmasdan lider bo`lishi zarur. Inqiroz 
paytida u javobgarlikni o`z bo`yniga oladi. 
5.
Ba`zi qarorlar sinchiklab muhokama qilinadi. 
6.
Komandaning barcha a`zolari bir-birlarini o`zlariga tegishli soha qarorlari bilan 
doimo va chuqur tanishtirib boradilar. 
Bozor sharoitida amalda deyarli barcha tashkilotlar tadbirkorlik faoliyati bilan 
shug’ullanadi, bu esa samaradorlikning turli tashkil etuvchilarini aniqlab beradi. 
Buning uchun korxona samaradorligining asosiy omillarini darajasi bo`yicha 
keltirish mumkin: 
Samaradorlik omillarining ahamiyatliligi darajasi.