Iqtisodiyot nazariyasi” kafedrasi “hozirgi zamon raqobat nazariyalari” fanidan ishchi daftar toshkent – 2019

11.2. Firmaning bozordagi hukmronligini oshishi
Raqobatning asosiy quroli bo’lib, talabni shakllantirish va sotishni rag’batlantirish vositalari xizmat qiladi. Asosiy axborotni xaridorlar tovar
ishlab chiqaruvchilardan olishadi. Xaridorlarni asosan tovarning iste’mol qiymati qiziqtiradi. Raqobat asosan quyidagi ko`rinishlarda bo’lishi
mumkin: tovarlarning xizmatlari bo’yicha, bir xil extiejni qondirishga
qaratilgan raqobat, bir xil tovarni xar xil firmalar ishlab chiqarishr orqali bo’ladigan raqobat; yoki bir xil firma tomonidan xar xil modifikatsiyada tovar ishlab chiqarishr.Narxlar orqali raqobatlashish eng keng tarkalgan.
Xozirgi davrda raqobat o’ziga xos qiyofa kasb etmoqda. Narxlar soxasida raqobat ishlab chiqarishrni xarajatlar eng kam bo’ladigan mamlakatlarda yo’lga quyishni talab qiladi.Narx bilan raqobat utmishda erkin bozor raqobati bo’lgan, bozorda bir xil tovarlar xar xil narxlar bilan sotilgan davrlarda paydo bo’lgandi.
Ishlab chiqaruvchi narxni pasaytirish bilan o’z tovarini ajratib kursatishga, unga e’tiborni qaratishga va pirovard natijada o’zi istagan bozor xissasini egallashga erishgan. Xozirgi zamon bozor sharoitlarida narx bilan ochiq raqobat amal qilmaydi, chunki ishlab chiqaruvchilardan biri narxni pasaytirishi bilan uning raqibi xam shu ishni qiladi, bu esa firmaning bozordagi mavqeini o’zgartirmaydi, balki, umuman tarmoqdagi foydaning pasayishiga, asosiy fondlarni yangilash va kengaytirish uchun investitsiyalarning kamayishiga olib keladi. Natijada kutilgan zafar va raqiblarni surib chiqarishr urniga kutilmagan xonavayronlik va sinish yuz beradi. Shu sababli sanoat monopoliyalari narxlarni iloji boricha o’zoqrok ushlab turishga, tannarxni xamda marketing xarajatlarini tobora pasaytirib, foydani strategiyasiaytirishga intiladi. Fan-texnika taraqqiyoti yutuqlari tufayli raqobatning narx bilan boglik bo’lmagan usullaridan foydalanishning qulay sharoitlari yuzaga keldi.
Narxsiz raqobatda tovarning narxi emas, balki uning yukori sifat, past iste’mol narxi, zamonaviy dizayn, servis xizmati, ishlab chiqargan firma shuxrati raqobat kurashining asosiy omiliga aylanadi. Narxni pasaytirib bozorni egallash strategiyasini urganishda quyidagi savollarga javob topiladi:
-boshka tovarlarni raqobatbardoshligini belgilovchi omillar kaysilar? -raqobatchi firmalarning reklama vositalari va sotishni rag’batlantirish usullarikanday?
-kaysi savdo belgilari ishlatilmokda?
-raqobatchilar tovarlarining uramasi-bezaklari, dizaynida nimalar ko’zga tashlanmokda?
-tovarni kafolatli va undan keyingi ishlatish davrlarida kanday servis taklif qilinmokda?
-milliy savdo tarmoqlari orqali tovar sotilmokdami yoki firma o’z shaxobchasini ochganmi?
-raqobatchilar kullaetgan tovar xarakati (transport, zaxiralar xajmi, omborlari va ularning joylanishi.Natijada raqobatchi shundjay xarakat qilishyapti? Boshkacha yo’li yukmi? Degan savollarga javob topiladi.
P.S.Zavyalov fikricha “Raqobatbardoshlik deganda, tovarning bozorda xaridorgirligini ta’minlaydigan iste’mol va qiymat tavsiflari majmuini, ya’ni o’xshash raqobatchi tovarlarni ayirboshlashga taklif katta bo’lgan sharoitlarda xuddi shu tovarni pulga ayirboshlanish kobiliyatini tushunmok lozim”.
Xaridorning xarajatlari ikki kismdan tashqil topadi, uning bir kismini xarid xarajatlari (tovar narxi), ikkinchi kismini uni iste’mol etish bilan boglik xarajatlar tashqil etadi.
Raqobatbardoshlik keng tushuncha bo’lib, unga strategiyasilab omillar ta’sir etadi.
Firmaning raqobatbardoshligi darajasini baxolashda tarmoq bozorida raqobat kurashi jadalligini belgilaydigan omillar taxlil uchun asos sifatida xizmat qiladi.Bu omillarga quyidagilar kiradi:

1. 
   Raqobatchi firmalar soni, va ularni kiesiy kuvvati;
   
2. 
   Raqiblar xarakatlarining diversifikatsiyalashuvi darajasi;
   
3. 
   Bozordagi talab xajmini urganish;
   
4. 
   Maxsulotni tabakalashuvi darajasi;
   
5. 
   Iste’molchining bir ishlab chiqaruvchidan boshkasiga kuchish xarakatlari;
   
6. 
   Bozordan chikib ketish tusiklari va ularning darajasi.
   
7. 
   Bozorga kirib kelish va uning darajasi.
   
8. 
   Yendosh tarmoq bozorlaridagi vaziyat.
   
9. 
   Raqiblar strategiyasidagi farklar.
   
10. 
    Ushbu bozorda raqobat uchun aloxida sabablarning bo’lishi, raqobat darajasi bozorning aloxida bir jalb etuvchanlik yoki aksincha bezdiruvchanlik xususiyatlari bilan xam belgilanadi.
    

J.J.Lamben raqobatli afzalliklarni ikkita keng kategoriyalarga guruxlaydi – tashki va ichki raqobatli afzalliklar, ya’ni firma va tovarni raqobatdoshligini tavsiflovchi raqobatli afzalliklardir. Tashki raqobatli afzallik tovarni “bozor kuchini ifodalaydi, ya’ni u bozorni imtiyozli raqobatchidagiga nisbatan yukorirok sotish narxlarini qa’bul qilishga majbur qila oladi va mavjud tovarlardan norozi bo’lgan xaridorlarning istaklarini aniqlash va qondirishdagi afzalliklarga tayanadi. Ichki raqobatli afzallik firmaning ishlab chiqarishr xarajatlari, raqobatchidan ko’ra kamroq tannarxga erishishga imkon beruvchi va ishlab chiqaruvchi uchun qiymat xosil qiluvchi tovarga asoslangan xamda sotish narxlarining bozor yoki raqobat tomonidan pasaytirilishiga strategik darajada bardoshli qiluvchi yuqoriroq unumdorlik oqibatidir”⁴⁰
Tovarni jalb etuvchanligi va raqobatbardoshligini ifodalovchi omillar klassifikatsiyasi sxemasini zanjir ko`rinishida kursatish mumkin: narx – sifat – servis – marketing muxit. Raqobatbardoshlik sifat va qiymat omillari bilan boglikdir. Ular sifat, iktisodiyot va marketing kursatkichlari yordami bilan tulik tavsiflanishi mumkin.