Bog'liq Iqtisodiyot nazariyasi” kafedrasi “hozirgi zamon raqobat nazariy
13.1. Raqobatchilik muhitining vujudga kelishi va uni saqlashda davlatning roli O’zbekiston tovar bozorlarida raqobatni rivojlantirishga yo’naltirilgan birinchi me’yoriy hujjat bo’lib 1992 yil 2 iyulda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining «Monopolistik faoliyatni cheklash to’g’risida»gi qonuni hisoblanadi.
Iqtisodiyot va monopoliyaga qarshi amaliyot sohasidagi ahamiyatli o’zgarishlar tegishli qonunchilik bazasini takomillashtirish zaruriyatini taqozo etdi. Shunga ko’ra, 1996 yilning 27 dekabrida yangi - «Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to’g’risida»gi konuni kuchga kiritildi.
Mazkur qonun monopoliyalarning amal qilishni ta’qiqlamay, balki bozorda uning hukmronligi oqibatida kelib chiquvchi salbiy holatlarning oldini olishga qaratilgan. Qonunda ko’zda tutilgan ta’qiqlar ham rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlari uchun, O’zbekiston va boshqa o’tish davri iqtisodiyoti mamlakatlari uchun xos bo’lgan monopolistlar hatti-harakatiga qarshi o’rnatilgan.
Quyidagi hatti-harakatlar monopoliyaga qarshi qonunchilikka zid hisoblanadi:
xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan bozordagi ustunlik holatining suiste’mol qilinishi;
xo’jalik sub’ektlarining raqobatni cheklashga qaratilgan bitimlari (o’zaro kelishilgan hatti-harakatlari);
boshqaruv barcha darajalaridagi hokimiyat organlarining raqobatni cheklashga yo’naltirilgan hatti-harakatlari; - g’irrom raqobat.
Monopolistik faoliyat ustidan nazorat o’rnatish uchun monopolistkorxonalar Davlat reestri joriy etildi. 1999 yilning 1 oktyabr holatigareestrda 716 xo’jalik yurituvchi sub’ekt 1924 turdagi mahsulot, ish, xizmat bo’yicha ro’yxatga olindi. Mazkur korxonalar faqat alohida xo’jalik yurituvchi sub’ekt bozoridagi tovarlarning ulushi miqdoriy kursatkichi bo’yicha monopolist korxonalar tarkibiga kiritilgan. Bu o’rinda bozorning sifat jihatidan tarkibi, xususan, raqobat muhitini yarata olishga layoqatli bo’lgan o’rnini bosuvchi mahsulotlarning mavjudligi hisobga olinmaydi. Bunday yondoshuvni to’g’ri deb hisoblash mumkin emas.
Shunga ko’ra, qonunda tovar bozorida ustun mavqega ega bo’lgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning mezonlarini yanada aniqroq belgilab, ularni monopolistlar toifasiga kiritishda ham miqdoriy, ham sifat kursatkichlaridan foydalanish zarur45.
Amaldagi qonunchilikka muvofiq holda tovar bozoridagi monopolistlarni nazorat qilishning nisbatan ahamiyatli shakllaridan biri bo’lib narxlarning davlat tomonidan tartibga solinishi hisoblanadi. Jahon amaliyotida narxlarning davlat tomonidan tartibga solinishi tabiiy monopoliyalar uchun xosdir. Tabiiy monopoliyalarning mavjudligi sharoitida davlat ishlab chiqarish xarajatlarini tartibga solish yoki narxning eng yuqori darajasini belgilash orqali bozor mexanizmi harakati vositasida ta’minlanuvchi samaraga sun’iy yo’l bilan erishishga harakat qiladi.
O’zbekistonda O’zR VMning 1997 yil 31 martdagi «O’zbekiston Respublikasining «Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to’g’risida»gi Qonunini amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi qaroriga muvofiq moliyaviy idoralarga erkin narxlarning yuqori chegarasi yoki rentabellik darajasi borasida deklaratsiya topshirish orqali barcha monopolist-korxonalarning mahsulot (tovar, xizmat)lariga bo’lgan narxlarni davlat tomonidan tartibga solish qo’llanilmoqda.
Amaliyotning kursatishicha, chegaraviy narxlar va rentabellik me’yorlarini qo’llagan holda narxni tashqil etishni davlat tomonidan tartibga solinishi ko’pincha ijobiy natija bermaydi, chunki u narxlarni shakllantirishning bozor munosabatlarini hisobga olmagan holdagi xarajat mexanizmiga asoslanadi. Narxlarni deklaratsiyalashning byurokratik taomilining qo’llanishi korxonalarning bozordagi narx bo’yicha manevr qilish imkoniyatini pasaytiradi. Buning ustiga, monopolist-korxonalar uchun narxni o’rnatishda raqobatchilarning mahsulotiga tarkib topgan narxlar hisobga olinmaydi.
Ko’plab mutaxassislarning fikricha, monopol yuqori narxlar doimo qam davlatning aralashuvini taqozo etmaydi. Bunday narxlar hamda foyda olish imkoniyati bozorda faoliyat kursatayotgan sub’ektlarning ishlab chiqarish hajmini oshirishga, boshqalarining esa bozorga kirib kelishiga rag’bat yaratadi. Davlat faqat bozorga kirish uchun to’siqlar paydo bo’lgan holdagina aralashuvi lozim.
