|
13.2. Respublikamizda sog’lom raqobat muhitini yaratishga oid O’zbekiston Respublikasining maxsus qonunlari.
Xalqaro amaliyot hamda keng miqyosda narxlarni davlat tomonidan tartibga solishning samarasizligini hisobga olgan holda narxni tashqil etish sohasidagi monopoliyaga qarshi siyosatning asosiy yo’nalishi bo’lib korxonalarning mahsulot va xizmatlari narxlarini bevosita davlat tomonidan tartibga solish sohasining qisqartirilishi hisoblanadi. Narxlarning umumiy nazoratidan ularning monitoringiga o’tish lozim. Tavsiya etilayotgan yondoshuv moliyaviy idoralarga narxlarning chegaraviy darajasi to’g’risida deklaratsiya topshirishning bekor qilinishini ko’zda tutadi. Faqat narxlarning keskin oshirib yuborilishi holati aniqlanganda tarkib topgan narxlarning iqtisodiy asoslanganligi tahlil qilinishi zarur. Faqat monopol yuqori narxlar belgilangan holatlarda monopolist-korxonalar uchun narxning mumkin bo’lgan chegarasini o’rnatish lozim. Bizning fikrimizcha, taklif etilayotgan mexanizm hozirgi bosqichda eng samarali hisoblanadi.
Ta’kidlash lozimki, O’zbekiston Respublikasining
«Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to’g’risida» gi Qonuni xalqaro analoglar asosida tuzilgan, biroq, bu qonun amalga oshirilayottan muhit rivojlangan mamlakatlar sharoitidan tubdan farq qilib, uning bajarilishiga ta’sir kursatadi. Qonunchilikning samarali bajarilishiga halaqit beruvchi nisbatan muhim omil bo’lib idorachilik hisoblanadi.
Amaldagi qonunchilikka ko’ra, huquqiy shaxslarning birlashmalari (uyushmalar, assotsiatsiyalar, kontsernlar va h.k.) uchun assotsiatsiyalashgan sub’ektlarning xo’jalik faoliyatiga aralashuv ta’qiqlanadi. Biroq, amalda tashqil etilgan birlashmalar, odatda ilgari amal qilgan tarmoq vazirliklarining davomchilari bo’lib, hozirgi vaqtda ularga xom ashyo resurslarini, markazlashtirilgan kapital qo’yilmalarni taqsimlash, mahsulotlarni sotish va boshqa vazifalarning yuklatilishi ko’pincha raqobat muhitining rivojlanishini sekinlashtirib qolmay, balki ularning yaratilishiga to’sqinlik ham qilmoqda. Ularning amal qilishi kichik biznesning xom ashyo resurslariga, valyuta mablag’lariga bo’lgan imkoniyatini cheklash orqali to’siqlar qo’yishi jiddiy salbiy holat hisoblanadi46.
Tarkib topgan sharoitda amal qilayotgan birlashmalarni tarkibiy qayta tuzish monopoliyalarni cheklash va raqobatni rivojlantirishning zarur sharoitlaridan biri hisoblanadi. Bunday birlashmalarning vazifasi bo’lib marketing xizmatlari bilan ta’minlash, ilmiy-tadqiqot ishlanmalarini amalga oshirish, ularning amaliyotga tatbiq etilishiga ko’maklashish hisoblanadi.
O’zbekistonda amal qilayotgan monopoliyaga qarshi qonunchilikning yana oir muammosi — davlat monopoliyaga qarshi organiga qonunchilikni bo’zganlik uchun iqtisodiy sanktsiya qo’llash huquqining berilishidir. Chunki xalqaro amaliyotda bu kabi masalalar sud ajrimlari orqali hal etiladi. Respublikada monopoliyaga qarshi qonunchilikka amal qilish masalalarini ko’rib chiqishda sud amaliyotining rivojlantirilishi xo’jalik sub’ektlarining mas’uliyatlarini oshiradi.
O’zbekistonda yaratilgan raqobat siyosatini olib borish tizimi o’z ichiga qonunlar va qonunosti hujjatlarni, uni amalga oshirish hamda iste’molchilar huquqini himoya qilish uchun mas’ul bo’lgan maxsus muassasalarni, shuningdek, Mazkur siyosatni amalga oshirish mexanizmlarini o’z ichiga oladi. Biroq, Mazkur sohadagi ma’lum muvaffaqiyatlarga qaramay, raqobat siyosatini amalga oshirish maqsad va usullari uni yanada takomillashtirishni taqozo etadi.
Bu, eng avvalo, globallashuv miqyoslari va ta’sir kuchlarining o’sishi bilan shartlangan bo’lib, buning natijasida milliy ishlab chiqaruvchilar raqobatbardoshligini oshirish uchun sharoit yaratish taqozo etiladi.
Ayniqsa, O’zbekistonda 2003 yilda joriy operatsiyalar hisobi bo’yicha erkin konvertatsiya kiritilgan bo’lib, bu ichki bozordagi milliy va xorijiy ishlab chiqaruvchilar o’rtasidagi raqobatni kuchaytiradi.
Bundan tashqari, shuni tan olish kerakki, respublikada raqobatni rivojlantirish borasida o’tkazilayotgan siyosat yetarli darajada ta’sirchan emas.
Bozor iqtisodiyoti tarixi - bu ko’p jihatdan monopolizmning salbiy oqibatlariga qarshi tarixini namoyon etadi. Nazariyot va amaliyot shuni kursatadiki, monopolizm quyidagi oqibatlarni keltirib chiqaradi:
iste’molchilar monopolist firmalarning mahsulotlari uchun raqobatli bozordagi shunga o’xshash mahsulotlar narxiga nisbatan to’lashi yuzim bo’lgan o’ta yuqori narxlar;
yuqori narxlarni ushlab turish uchun turli tarmoqlar o’rtasida resurslarning samarasiz taqsimlanishiga, ulardan monopoliyalashtirilgan tarmoqlarda yetarli darajada foydalanmaslikka olib keluvchi tovar va
xizmatlarning alohida turlarini ishlab chiqarishni sun’iy ravishda cheklash,
ishlab chiqarishning texnik jihatdan rivojlanmay qolishi, mahsulotning past sifati.
Do'stlaringiz bilan baham: |
