Iqtisodiyot kafedrasi

Fiskal va monetary siyosatning ochiq iqtisodiyot modelidagi o’rni va uning samaradorligiga ta’siri

Tadqiqotlar ko’rsatishicha odatda yalpi talabni tartibga solish orqali faqat ichki muvozanatga erishish uchun yo’naltirilgan iqtisodiy siyosat ba’zi hollardagina bir vaqtda tashqi muvozanatga olib keladi. Xuddi shunday holat tashqi muvozanatni asoslangan holda tartibga solishda ham yuzaga keladi. Shu sababdan ham ichki va tashqi balansga bir vaqtda erishish juda qiyin hal etiladigan masala hisoblanadi.
Ushbu muammoni tahlil qilish davomida iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirishning fundamental tamoyili aniqlangan. Bu tamoyil Ya. Tinbergen tomonidan yaratilgan bo’lib, unda ikki bir-biriga bog’liq bo’lmagan maqsadlarga erishish uchun iqtisodiy siyosatning hech bo’lmaganda ikkita bir-biriga bog’liq bo’lmagan vositalari talab etiladi. Muvofiq ravishda iqtisodiy siyosatning uchta maqsadiga erishish uchun uchta vositasidan foydalanish zarur va hakozo. Ikki maqsad sifatida ichki balans, ya’ni ishsizlikning tabiiy darajasi va past yoki nollik inflyatsiya bo’lganda ishlab chiqarishning hohlangan hajmiga erishish hamda tashqi balans, ya’ni to’lov yoki savdo balansi nolga teng bo’lishiga erishish qatnashadi.
R. Mandell ishlarida pul-kredit va byudjet-soliq siyosati vositalaridan foydalanish, bu model kapitalning xalqaro harakatini ko’zda tutgan sharoitda bir vaqtda ichki va tashqi muvozanatga erishishga imkon beradi.
Ichki va tashqi muvozanat muammosining nazariy jihati ko’pincha IS-LM ning bir muncha modifikatsiyalangan modeliga to’lov balansi muvozanatini ko’rsatuvchi VR chizig’ini qo’shib qo’llash sifatida qaraladi. Bu model valyuta kursining turli tartiblari uchun quriladi. Mukammal kapital harakatiga ega bo’lgan kichik ochiq iqtisodiyot Mandell-Fleming modeli yordamida tahlil qilinishi mumkin. R. Mandell va M.Fleming o’z tadqiqotlarida pul-kredit va byudjet-soliq siyosati ichki va tashqi muvozanatga turli nisbiy ta’sir o’tkazishini aniqladilar.Ular qayd etilgan ayirboshlash kursida monetar siyosat to’lov balansini tartibga solishda, fiskal siyosat esa ichki muvozanatni tartibga solishda nisbiy afzallikka ega ekanligini ko’rsatdilar. Bu qoidani Mandellning samarali bozorni sinflash tamoyili deb atashadi. ¹²
Suzib yuruvchi ayirboshlash kursida ichki va tashqi muvozanatni ta’minlashda pul-kredit hamda byudjet-soliq siyosatining natijalari aksincha bo’ladi, ya’ni byudjet-soliq siyosati tashqi savdo va to’lov balansini tartibga solish orqali tashqi balansni, pul-kredit siyosati esa ichki balansni ta’minlashda nisbiy afzallikka ega bo’ladi.
Ichki va tashqi muvozanatni ta’minlash modeli XVF qarzlari hisobiga barqarorlashtirish siyosati va tarkibiy qayta qurishlarni o’tkazgan ko’plab mamlakatlar tomonidan qo’llanilgan. XVF dasturlarida bu modelda uchta maqsad va uchta vosita qo’llanilgan. Bu modelga muvofiq, byudjet-soliq siyosati ichki balans bilan, real valyuta kursi joriy operatsiyalar hisobi bilan, pul-kredit siyosati xorijiy valyutaning zahiralari hajmi bilan bog’langan.Bu modelda tashqi balans maqsadi ikki tarkibiy qismga, ya’ni joriy operatsiyalar hisobi va valyuta zahiralari darajasiga ajratiladi. Bunda quyidagi uchta qoida qo’llaniladi:

1. 
   agar inflyatsiya juda yuqori bo’lsa, byudjet taqchilligini kamaytirish
   

kerak;

2. 
   agar joriy opreatsiyalar hisobi taqchilligi yuqori bo’lsa, real
   

ayirboshlash kursini pasaytirish zarur;

3. 
   agar xorijiy valyuta zahiralari juda kam yoki juda tez qisqarayotgan
   

bo’lsa, pul-kredit siyosatini qat’iylashtirish lozim.
Fiskal siyosat soliqqa tortish va xarajatlar bilan bog'liq bo'lgan hukumatning emas, balki markaziy bankning harakatlarini anglatadi. Moliya siyosatining iqtisodiyotga ta'siri haqida munozaralar bir asrdan oshiq davom etmoqda, ammo umuman olganda, davlat xarajatlarining ko'payishi iqtisodiyotni rag'batlantirishga yordam beradi, past xarajatlar esa sustkashlikka olib keladi. Shu bilan birga, yuqori soliqlar iqtisodiy o'sishni cheklaydi, past soliqlar esa uni rag'batlantiradi. Shunga qaramay, bu munozarali masaladir va fikrlar ko'pincha shaxsning siyosiy spektrdagi joylashishiga qarab farqlanadi.
Davlat xarajatlari iqtisodiyotga turli yo'llar bilan ta'sir qiladi. Misol tariqasida, sust iqtisodiy vaziyatni ko'rib chiqaylik, bunda hukumat ma'lum sohalarga sarf-xarajatlarni ko'paytiradi, masalan, yangi ko'priklar quradi.Ushbu faoliyat odamlarni ish bilan ta'minlaydi va ular, o'z navbatida, tovar va xizmatlarga pul sarflaydilar, bu esa ko'proq odamlarning ishlashiga yordam beradi va hokazo. Bu kengaytiruvchi fiskal siyosat deb yuritiladi. Aksincha, davlat xarajatlarini kamaytirish to'g'risidagi qaror qisqarish hisoblanadi.
Pul-kredit va soliq-byudjet siyosatining muhim jihati shundaki, ikkalasi ham vakuum sharoitida bo'lmaydi. Buning o'rniga, ikkalasi birgalikda iqtisodiy sharoitlarga ta'sir o'tkazish uchun harakat qilishadi. Pul-kredit siyosati nuqtai nazaridan, Fed kabi markaziy banklar, soliq siyosati iqtisodiyotga qanday ta'sir qilishini baholashlari kerak, shuning uchun ular o'zlarining yondashuvlarini mos ravishda sozlashlari mumkin.
Xuddi shu yo'nalish bo'yicha Markaziy bank harakatlarining iqtisodiy natijalari - o'sishning yuqoriligi va / yoki undan yuqori inflyatsiyaga nisbatan sekinroq o'sishga va / yoki inflyatsiyaning pasayishiga nisbatan siyosatchilarning soliqqa tortish va davlat xarajatlariga yondashuviga ta'sir qilishi mumkin.Masalan, Yevropada mintaqadagi qarz inqirozi natijasida hukumatlar fiskal kamarlarni tortish bilan shug'ullanishni talab qilishdi, bu esa o'z navbatida Evropa Markaziy bankining yuqori rag'batlantiruvchi siyosatiga hissa qo'shdi. Xuddi shu tarzda, AQSh Federal zaxira banki hukumat xarajatlarini qisqartirish borasidagi xavotirlarini 2013 yil to'rtinchi choragiga qadar miqdoriy yumshatish siyosatini davom ettirishni tanlagan sabablaridan biri sifatida keltirdi, hattoki ko'plab investorlar QE darajasida pasayishni boshlaganlar.¹³

4.