Iqtisodiyot kafedrasi statistika fanidan

3. Chegaraviy moyillik ko‘rsatkichlari

Ikkinchi toifadagi xalqaro standart ko‘rsatkichlar chegaraviy moyillik ko‘rsatkichlari deb ataladi. Bu yerda «chegaraviy» so‘zi qo‘shimcha, ustama degan ma’noga ega. Bu ko‘rsatkichlar qo‘shimcha resurslar yoki omil hisobiga olingan qo‘shimcha natija (samara)lar o‘rtasidagi o‘zaro nisbatga asoslanadi. Demak, ular qo‘shimcha omil yoki resurs birligiga nisbatan o‘rtacha qancha qo‘shimcha natija qo‘lga kiritilganini ko‘rsatadi. Makroiqtisodiy tahlilda keng qo‘llanadigan muhim chegaraviy moyillik ko‘rsatkichlaridan ayrimlarini qarab chiqamiz.

1. Chegaraviy iste’molga moyillik koeffitsiyenti (MRS) pirovard iste’mol uchun qo‘shimcha sarflangan daromad (DS) qo‘shimcha yaratilgan yalpi ichki mahsulotdan (DGDP) qancha foiz tashkil etishini aniqlaydi, ya’ni MRS=DS*100/DGDP. Masalan, 2004 yilda O‘zbekistonda yaratilgan yalpi ichki mahsulot 12189,5 mlrd.so‘m, 2003y. esa 9837,8 mlrd.so‘m, pirovard iste’mol uchun 8386,4 mlrd.so‘m va 7191,5 mlrd.so‘mlik sarflangan. Bundan chegaraviy moyillik koeffitsiyenti

2000 yilda esa qo‘shimcha yaratilgan yalpi ichki mahsulotdan 84,8% pirovard iste’mol uchun sarflangan edi.

2. Chegaraviy jamg‘armaga moyillik koeffitsiyenti (MPS) jamg‘arma uchun qo‘shimcha sarflanadigan daromad (DS) qo‘shimcha yaratilgan yalpi ichki mahsulotdan (DGDP) qancha (foiz) tashkil etishini ko‘rsatadi. Masalan, 2004 yilda O‘zbekiston yalpi kapital jamg‘armasi 2913,4 mlrd.so‘m, 2003 yilda esa 2036,4 mlrd.so‘m edi. Bundan chegaraviy jamg‘armaga moyillik darajasi

Vaholanki, 2000 yilda u atiga 13,3 % tashkil etgan edi.

3. Chegaraviy importga moyillik koeffitsiyenti (MPM) qo‘shimcha olingan yalpi ichki mahsulotdan (DGDP) qaysi qismi (foizi) qo‘shimcha import (DM) hissasiga to‘g‘ri kelishini ko‘rsatadi, ya’ni MPI=(DI)/(DGDP). Masalan, 2004 yilda O‘zbekiston importi (FOB) 3816,0 mln. AQSH doll., 2003 yil esa 2964,2 mln. AQSH doll. edi.

Demak, import ortirmasiga yalpi ichki mahsulot ortirma sonini 57,7% to‘g‘ri keladi. Chegaraviy moyillik koeffitsiyentlarini yuqorida ko‘rib chiqilgan o‘rtacha moyillik koeffitsiyentlari qo‘llanadigan barcha hollar uchun hisoblash mumkin.