Iqtisodiyot kafedrasi statistika fanidan

Asosiy hisoblamalar va kategoriyalar

Milliy hisoblama (schet) deb iqtisodiy jarayonlar ustidan makrodarajada nazorat qilish maqsadida iqtisodiy operatsiyalarni tavsiflab, tovar va xizmatlar, daromad va xarajatlar oqimlari haqidagi ma’lumotlar asosida agregatlashgan makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni olish usuliga aytiladi. Shakl jihatidan u buxgalteriyadagi hisoblamalarga o‘xshaydi va T-simon ko‘rinishga ega. Odatda hisoblamalarning o‘ng tomoni “resurslar”, chap tomoni esa “foydalanish” deb ataladi va ularda tegishli ma’lumotlar yoziladi. Har bir hisoblamada resurslar va ulardan foydalanish tomoni bir-biriga teng bo‘lishi lozim. Ularni balanslashtirishning ikkita usuli bor. Ko‘pchilik hisoblamalarda bu amal balanslashtiruvchi modda - saldo ko‘rsatkich yordamida bajariladi, so‘ngra bu ko‘rsatkich keyingi hisoblama resurs qismida boshlang‘ich modda bo‘lib xizmat qiladi. Ayrim hisoblamalar esa tabiiy holda balanslashadi, ya’ni resurs va foydalanish tomonlarida qayd qilinadigan iqtisodiy oqimlar tabiati ularning jamlari mohiyat jihatidan bir-biriga teng muvozanatda bo‘lishini taqozo etadi. Bunday hisoblamalar kategoriyasiga misol qilib, “tovar va xizmatlar” deb ataluvchi nolinchi hisoblamani ko‘rsatish mumkin.⁵

MHTda hisoblamalar turli jihatdan tasniflanadi. Ular quyidagi guruhlardan tarkib topadi:

-iqtisodiyot sektorlari uchun hisoblamalar;

-iqtisodiyot tarmoqlari uchun hisoblamalar;

-ayrim iqtisodiy operatsiyalar uchun hisoblamalar;

-umumiy iqtisodiyot uchun hisoblama (konsolidirlashgan hisoblamalar);

Iqtisodiyot sektorlari uchun hisoblamalar o‘z navbatida quyidagi guruhlarga bo‘linadi:

-joriy hisoblamalar;

-jamg‘arish hisoblamalari;

-aktiv va passiv balanslari;

Joriy hisoblamalar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

-ishlab chiqarish hisoblamasi –s.1;

-daromadlarni hosil qilish hisoblamasi –s.2;

-daromadlarni birlamchi taqsimlash hisoblamasi –s.3;

-pul shaklidagi daromadlarni qayta taqsimlash hisoblamasi –s.4;

-pulda ifodalangan ixtiyordagi daromadlardan foydalanish hisoblamasi –s.5;

-natural daromadlarni qayta taqsimlash hisoblamasi –s.6;

-tuzatish kiritilgan ixtiyordagi daromaddan foydalanish hisoblamasi –s.7.

Jamg‘arish hisoblamalari quyidagilardan iborat:

-kapital bilan operatsiyalar hisoblamasi –s.8;

-moliyaviy hisoblamalar –s.9;

-aktiv va passivlardagi boshqa o‘zgarishlar hisoblamasi –s.10:

-aktiv va passivlarni qayta baholash hisoblamalari –s.11.

Aktiv va passivlar balanslari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

-aktiv va passivlarni boshlang‘ich (davr boshiga) balansi;

-hisobot davri mobaynida aktiv va passivlar balansidagi o‘zgarishlar;

-yakuniy (davr oxiriga) aktiv va passivlar balansi.

Hisoblamalarda jamlama iqtisodiy operatsiyalar qayd qilinadi.

MHTda iqtisodiy operatsiya va oqimlar ikki jihatdan - real va moliyaviy jihatdan qaraladi. Birinchi xolda nima ishlab chiqarilishi, ikkinchisida esa - pul shaklida nima o‘z ifodasini topishi va bozorda qanday to‘lov vositalari yordamida ayriboshlanishi nazarda tutiladi. Iqtisodiy operatsiyalar tahliliga bunday yondashish keyinchalik xalq xo‘jaligida moddiy va moliyaviy oqimlar harakatini chegaralash va o‘rganish imkonini beradi.

Operatsiyalar bajaradigan funksiyasiga qarab joriy va kapital operatsiya(oqim)larga bo‘linadi.

Joriy operatsiyalar - bu joriy (kundalik) iqtisodiy faoliyatga tegishli operatsiyalar bo‘lib, ular bevosita tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish, daromadlar barpo etish, taqsimlash va iste’mol qilish jarayonlari bilan bog‘liqdir.

Kapital operatsiyalar - bu real va pul shaklida jamg‘arish bilan bog‘liq bo‘lgan oqimlar to‘plamidir, ular mavjud milliy boylikka yangi boylik qo‘shadi.

Operatsiyalar obyektiga qarab uchta turga ajraladi:

-tovar va xizmatlar bilan operatsiyalar;

-daromadlarni taqsimlash operatsiyalari;

-moliyaviy operatsiyalar.

Birinchi toifadagi operatsiyalar tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish, eksporti va importi, iste’mol qilish va jamg‘arish jarayonlari bilan bog‘liq bo‘lgan oqimlarni shakllantiradi. Ular ishlab chiqarish, iste’mol, kapital yaratish va tashqi dunyo hisoblamalarida qayd qilinadi.

Ikkinchi toifadagi operatsiyalar birlamchi daromadlarni hosil qilish, pul va naturada taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonlarini aks ettiradi. Ular qatoriga ish haqi, ijtimoiy ta’minot uchun ajratmalar, ishlab chiqarish va import uchun soliq, subsidiyalar, mulkdan olingan daromad (foizlar, dividendlar, yer rentasi va h.k), daromad, mulk va boshqa joriy soliqlar, nafaqa to‘lovlari, joriy va kapital transfertlar va h.k. kiradi. Bu operatsiyalar birlamchi daromadlarni barpo etish (shakllanishi) pul va natural daromadlarni taqsimlash va qayta taqsimlash va qisman kapital yaratish hisoblamalarida qayd qilinadi.

Uchinchi toifadagi operatsiyalar mavjud moliyaviy aktivlar yoki majburiyatlarni ayriboshlash yoki bunday aktivlar yoki majburiyatlarni shakllantirish yoki yo‘q qilish (o‘chirish) jarayonlarini aks ettiradi. Ular moliyaviy hisoblamalarda qayd qilinadi. Ammo bu hisoblamalarda moliyaviy operatsiya tabiatiga ega bo‘lmaydigan boshqa pul operatsiyalari ham qayd qilinadi. Jumladan, tovar yoki nomoliyaviy aktivlarga egalik (mulkchilik) xuquqini birovga berish, xizmatlar ko‘rsatish, mehnat sarflari va h.k. bilan bog‘liq bo‘lgan pul operatsiyalari bo‘yicha korrespondentsiyalashtiruvchi yozuvlar o‘z ifodasini topadi.

MHTda milliy iqtisodiyotning tashkiliy-huquqiy va mulkchilik shakllari jihatidan tuzilishi, ularning makroiqtisodiy natijalar shakllanishiga qo‘shgan hissalari va o‘zaro bog‘lanishlari alohida tahlil qilinadi.

Institutsional birlik deganda tashkiliy-huquqiy jihatdan to‘la mustaqil bo‘lgan ho‘jalik yurituvchi subyekt nazarda tutiladi. U o‘zining aktiv va passivlariga (mulki va sarmoyasiga) ega bo‘lib, iqtisodiy faoliyatda ulardan foydalanish masalalari bo‘yicha mustaqil qatorlar qabul qiladi, boshqa subyektlar bilan operatsiyalar amalga oshiradi va natijalari uchun javobgarlikni o‘z zimmasiga oladi, barcha zaruriy hisob-kitoblarni yuritadi, moliyaviy hisobotlar va balanslarni tuzadi.

Hozirgi kunda institutsional birliklar ho‘jalik yurituvchi subyektlar va jismoniy shaxslardan iboratdir. Uy ho‘jaliklari ayrim shaxslar yoki bir xonadonda yashab umumiy budjetga ega bo‘lgan kishilar to‘dasidan tashkil topadi.

Ho‘jalik yurituvchi subyektlar qatoriga turli tashkiliy-huquqiy shakllardagi korporativ va xususiy korxonalar, davlat korxonalari, markaziy va tijorat banklari, savdo tashkilotlari, sug‘urta uyushmalari, davlat boshqaruv tashkilotlari, uy ho‘jaliklariga xizmat ko‘rsatuvchi notijorat muassasalari (diniy va siyosiyfirqa tashkilotlari, kasaba uyushmalari, fondlar) va h.k. kiradi. Ular turli iqtisodiy maqsadlarni ko‘zlab faoliyat qiladi va funksiyalarni bajaradi. Bu esa iqtisodiyotni sektor va sektor ostilarga bo‘lish uchun nazariy-uslubiy asos yaratadi.

Iqtisodiy sektor - MHTning muhim kategoriyasidir va shu bilan birga u tizimning tuzilish poydevori hisoblanadi.

Institutsional birliklarni harakatlantiruvchi kuchlar va iqtisodiy rag‘batlantiruvchi omillar turli-tuman bo‘lib, ularning iqtisodiy tabiatini belgilaydi. Sektor va sektor ostilari tabiatan bir xil turdagi kuch va omillarga ega bo‘lgan birliklarni birlashtiradi. Institutsional birliklar amalga oshiradigan asosiy iqtisodiy faoliyat turi va operatsiyalariga qarab sektor va sektor ostilarni barpo etadi.

1993 yil xalqaro andozaviy MHTda milliy (ichki) iqtisodiyot beshta sektorga ajratiladi:

• 
  nomoliyaviy korporativ sektor;
  
• 
  moliyaviy korporativ sektor;
  
• 
  davlat boshqaruv organi;
  
• 
  uy ho‘jaliklari sektori;
  
• 
  uy ho‘jaliklariga xizmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlari sektori.
  

Nomoliyaviy korporativ sektorning asosiy funksiyasi tovar va xizmatlarni bozor uchun ishlab chiqarishdan iborat.

Moliyaviy korporativ sektorning asosiy funksiyasi moliyaviy vositachilikni bajarishdir. Ya’ni ayrim subyektlarni mablag‘larini qarz tarzida jalb qilib, boshqa subyektlarga moliyaviy ehtiyojlarini qondirish uchun ma’lum muddatga qarzga berish. Bu sektor iqtisodiyot rivojlanishini moliyalashtirishda muhim rol o‘ynaydi. Uning tarkibiga banklar tizimi, sug‘urta jamiyatlari va muassasalari, ixtisoslashgan moliyaviy tashkilotlar kiradi.

Davlat boshqaruv sektorining asosiy funksiyasi mamlakatni boshqarish va mudofaa qilish, inson huquqlarini ta’minlashdan iborat. Uning tarkibida umumdavlat ijro qonunchilik va uning ijrosi bilan shug‘ullanuvchi umumdavlat boshqaruv tashkilotlari, mudofaa idoralari va muassasalari, viloyat va mahalliy hokimiyatlar, nobozor jamoa xizmatlarini ko‘rsatuvchi muassasalar, harbiy kemalar, tanklar, qurol-aslahalar, o‘q-dorilar, qiruvchi samolyotlar, raketalar va ular uchun qurilmalar ishlab chiqaruvchi korxonalar, ijtimoiy ta’minot fondlari va boshqalar kiradi.

Uy ho‘jaliklari sektorining asosiy funksiyasi tovar va xizmatlarni iste’mol qilish va ishlovchi kuchlar (tadbirkorlikni ham qo‘shib) bilan iqtisodiyotni ta’minlash.

Uy ho‘jaliklariga xizmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlar sektori aholining ayrim guruh yoki qatlamlariga pul to‘lovsiz xizmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlaridan tarkib topadi. Ular qatoriga siyosiy firqalar, diniy uyushma va birlashmalar, ijodkorlar (yozuvchi, bastakor, musavvir va h.k) uyushmalari, turli fondlar kiradi.

Bundan tashqari, mamlakatlar rezidentlari bilan norezidentlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalardan olingan daromadlarni aniqlash maqsadida “boshqa jahon mamlakatlari” sektori barpo etiladi va u barcha norezident institutsional birliklardan tarkib topadi.