Iqtisodiyot” kafedrasi “menejment” fanidan Oʻquv-uslubiy majmua

Global strukturaviy masalalarni boshqarish. Tashkiliy strukturalar oʻrtasida global farq bormi? Avstraliya kompaniyalarining strukturasi AQShdagilar bilan bir xilmi? Germaniyadagi kompaniyalar Frantsiya yoki Meksikadagi kompaniyalarga oʻxshash strukturada ishlaydimi? Bugungi biznes muhitining global tabiatini inobatga olsak, menejerlar bunday muammolar bilan tanish boʻlishlari kerak. Tadqiqotlar shuni koʻrsatmoqdaki, butun dunyodagi tashkilotlarning strukturasi bir-biriga oʻxshash boʻlishiga qaramasdan, uning ichida ishchilarning oʻzini tutishi madaniy unikallikka bogʻliqdir. Struktura va madaniyat oʻrtasidagi bunday farq ishning samaradorligiga qanday ta’sir qiladi? Strukturalarni oʻzgartirish yoki yangilarini qoʻllash vaqtida menejerlar yangi struktura ishchilarning madaniyatiga qanday ta’sir qilishi borasida oʻylab koʻrishi kerak. Bir tadqiqotning koʻrsatishicha, rasmiyatchilik (qoidalar va byurokratik mexanizmlar) rivojlanayotgan davlatlarda juda muhim, rivojlangan davlatlarda esa keraksizdir.Chunki bunday davlatlarda ishchilar yuqoriroq darajada professional ma’lim va malakaga ega boʻladilar. Boshqa strukturaviy dizayn elementlari ham madaniy farqlar ta’siriga uchrashi mumkin.
CiscoSystems kompaniyasining vitse-prezidenti kompaniya ichidagi bir necha jamoalar tarkibiga kiradi.Bu kimlar uchundir gʻalati tuyulishi mumkin, ammo bu CEO Djon T.Chambers tomonidan yaratilgan “web”organizatsion strukturasining bir qismidir. Bu struktura shu qadar chalkashki, uni tushuntirish uchun oq doska va 1 daqiqa vaqt kerak boʻladi.Shunga qaramasdan, Chembers bu strukturaning foydali jihatlarini tasvirlash uchun 3 ta soʻzdan foydalanadi: tezlik, malaka va moslashuvchanlik. Uning bu gʻoyasi 2001-yili Cisco kompaniyasi 2,2 mlrd. dollar qarzga kirganida ishlab chiqilgan. Chambers oʻza paytda tushundiki, kompaniyaning ierarxik strukturasi ularning internet dunyosiga kirishiga toʻsiq boʻlmoqda. Shuning uchun u ijrochi menejerlarni kesishuvchan funktsiyali jamoalarga birlashtirdi, chunki bunda qaror qabul qilish jarayoni tezlashardi. Avvaliga, menejerlarga bu narsa yoqmadi. Ba’zilar oʻzlari uchun notanish boʻlgan xodimlar bilan ishlay olmadi. Ba’zilarga esa ularning kompensatsiyasi jamoaning xarakatlariga qarab aniqlanishi ma’qul kelmadi. Shunga qaramay, kompaniyada qaror qabul qilish jarayoni tezlashdi.Kompaniya menejerlari veb-konferentsiya uyushtiruvchi kompaniya – WebEx ni sotib olishlari kerakligini anglashlari uchun 8 kun vaqt talab etildi xolos.
Menejerlar oʻz kompaniyalari uchun qanday strukturaviy dizayndan foydalanishlaridan qat’iy nazar, bu dizayn ishchilarga oʻz vazifalarini samarali bajarishga yordam berishi kerak.Bu struktura tashkilot a’zolarining mehnat faoliyatini qoʻllab-quvvatlashi kerak.
Ijodiy imitatsiya. «Ijodiy imitatsiya» atamasi mohiyatiga koʻra, «imitatsiya (oʻxshatish)» deb nomlanadigan strategiyani tavsiflaydi, chunki tadbirkor kimdir qoʻl urgan bironta yangilikni amalga oshirishga kirishadi. Shu bilan birga ushbu strategiya «ijodiy» ham sanaladi, chunki undan foydalanishga qaror qilgan tadbirkor yangilik kiritishning mohiyatini uning muallifidan ham yaxshi tushunadi deb taxmin qilinadi.
Ijodiy imitatsiya strategiyasining ma’nosi quyidagidan iborat: tadbirkor kimdir bironta yangilikni, faqat shunga yaqin darajada yaratishini kutib turganday boʻladi. Bunday yangilik paydo boʻlishi bilan, strategiya yoki aniqroq aytadigan boʻlsak, bu strategiyani qoʻliga qurol qilib olgan kompaniya harakatga kirishadi va qisqa vaqtdan keyin xuddi shu, lekin takomillashtirilgan, uning uchun pul toʻlashga tayyor boʻlgan iste’molchini qondirishga qodir boʻlgan yangilik bilan ishtirok etadi.
Xuddi bundan oldingi strategiya kabi, «ijodiy imitatsiya» strategiyasi bozorda ustunlik qilishga boʻlmasada, tarmoqda yoki bozorda yetakchilik qilishga yoʻnaltiriladi. Bunda ushbu strategiya ancha kamroq riskka ega boʻladi. Ijodiy imitator harakat boshlagan paytga kelib, bozor shakllanib boʻlgan va yangilik qabul qilingan boʻladi. Amaliyotda koʻpchilik hollarda shunday vaziyat vujudga keladiki, bunda yangilikka talab uning dastlabki yaratuvchisi ega boʻlgan imkoniyatlardan ancha katta boʻladi.
Shunday boʻlsa ham, bu strategiya riskdan batamom xoli emas. Ijodiy imitatorlar oʻzini turli muvaffaqiyatsizliklardan sugʻurta qilish istagida oʻz harakatlarini «sochilishi»ga osonlik bilan yoʻl qoʻyadi. Boshqa bir xavf vaziyatni notoʻgʻri baholash va bozor munosabatlari nuqtai nazar istiqbolga ega boʻlmagan narsani oʻxshatish (imitatsiya) hisoblanadi.
Albatta, shunday boʻlishi mumkinki, kiritilayotgan yangilik muallifi uni tijorat darajasigacha oʻzi olib boradi va shu tariqa ijodiy imitatsiyaga imkon qoldirmaydi. Masalan, «Dyupon» kompaniyasi neylon bilan bogʻliq holatda aynan shunday yoʻl tutgan. Koʻrinib turibdiki, ijodiy novator boshqalar erishgan muvaffaqiyatlardan foydalanadi. Ijodiy imitatsiya bu soʻzni odatdagi tushunishdagi ma’noda innovatsiya hisoblanmaydi. Ijodiy imitator mahsulot yoki xizmat ixtiro qilmaydi; balki ularni takomillashtiradi va joylashtiradi, xolos. Oʻzining boshlangʻich koʻrinishida yangi mahsulot yoki xizmatga koʻpincha nimadir yetishmay turadi. Bu mahsulotning qandaydir qoʻshimcha xususiyatlari boʻlishi mumkin. Bu mahsulot yoki xizmatning biroz oʻzgartirilgan varianti biroz oʻzgargan bozor bilan mos kelishi uchun mahsulot yoki xizmat segmentatsiyasi boʻlishi mumkin. Bu mahsulotni bozorda toʻgʻri joylashtirish ham boʻlishi mumkin.
Qisqacha aytganda, ijodiy imitatsiya hali yoʻq boʻlgan narsani toʻldiradi. Ijodiy imitatsiya mahsulotdan koʻra koʻproq bozordan va ishlab chiqaruvichlardan koʻra koʻproq iste’molchilardan boshlanadi. Ijodiy imitatsiya bozorga yoʻnalgan boʻladi va bozor qonunlariga amal qiladi.
Ijodiy imitatsiya strategiyasini tanlagan tadbirkorlarga qoʻyiladigan asosiy talablar quyidagicha:
- ijodiy imitatsiya tez oʻsadigan bozorni talab qiladi;
- ijodiy imitatorlar yangi mahsulot yoki xizmat mualliflaridan iste’molchilarni tortib olishi bilan muvaffaqiyatga erishadi, ular bu mualliflar tomonidan tashkil qilingan, lekin toʻliq xizmat koʻrsatilmagan bozorlarga xizmat koʻrsatish bilan muvaffaqiyatga erishadilar;
- ijodiy imitatsiya yangi soʻrov yaratmaydi, balki mavjud soʻrovni qondiradi.
Ijodiy imitatsiya strategiyasi bozorda hukmron vaziyatni egallab olishga intilishini hisobga olib, u miqyosli va muhim mahsulot, jarayoni yoki xizmatga nisbatan koʻproq qoʻllanishi mumkin.
Shaxsiy kompyuterlar ishlab chiqish boʻyicha «IBM» kompaniyasi misolida ijody imitatsiya strategiyasini muvaffaqiyatli amalga oshirishga misol keltirib oʻtamiz.
Bunday kompyuter yaratish gʻoyasi «Apple» kompyuteri yaratuvchilariga tegishli. «IBM» kompaniyasining kichkina, mustaqil kompyuter hech kimga kerak emasligiga ishonchi komil edi – «u tejamkor emas, optimal tavsifnomalari yoʻq va u qimmat». Boshqacha qilib aytganda, shaxsiy kon’yunktura gʻoyasi hammaga bema’ni boʻlib tuyulgan. Biroq, bu kompyuterlarga talab mavjud boʻlib chiqdi. «IBM» kompaniyasi darhol shaxsiy kompyuterlar sohasida etalon boʻlib xizmat qilishi va elektron hisoblash mashinalari bozorida hukmron yoki hech boʻlmasa yetakchi vaziyatga boʻlishi mumkin boʻlgan mashinalar konstruksiyasi yaratish boʻyicha ishlarga qoʻshildi. Kompaniyaning sa’y-harakatlari muvaffaqiyat bilan tamomlandi. Atigi ikki yil ichida «IBM» shaxsiy kompyuterlar bozorida yetakchi boʻlib oldi va «Apple» kompaniyasini ortda qoldirib ketdi. Bundan tashqari, «IBM» shaxsiy kompyuterlari ushbu kompyuterlar sinfida haqiqiy etalonga aylandi va «IBM» umumiy sotuv hajmida maksimal ulushni egalladi.