Iqtisodiyot>> kafedrasi “Investitsion loyihalar tahlili” fanidan Kurs ishi. Mavzu

Kiriditorlar bo’yicha tahlil.

Oy	Kredit balansi	Asosiy qarz to’lovi	%	Asosiy qarzni qaytarish
A	B	C	F	G
1	200000000.00	0.00	2833333,33	2833333,33
2	200000000.00	0.00	2833333,33	2833333,33
3	200000000.00	0.00	2833333,33	2833333,33
4	200000000.00	0.00	2833333,33	2833333,33
5	200000000.00	0.00	2833333,33	2833333,33
6	200000000.00	0.00	2833333,33	2833333,33
7	200000000.00	2490866.05	2833333,33	2833333,33
8	197509133.95	2526153.31	2798046,06	5324199,38
9	194982980.64	2561940.49	2762258,89	5324199,38
10	192421040.15	2598234,64	2725964,74	5324199,38
11	189822805.51	2635042,97	2689156,41	5324199,38
12	187187762.54	2672372,74	2651826,64	5324199,38
13	184515389.80	2710231,36	2613968,02	5324199,38
14	181805158.44	2748626,30	2575573,08	5324199,38
15	179056532.14	2787565,17	2536634,21	5324199,38
16	176268966.97	2827055,68	2497143,70	5324199,38
17	173441911.29	2867105,64	2457093,74	5324199,38
18	170574805.65	2907722,97	2416476,41	5324199,38
19	167667082.69	2948915,71	2375283,67	5324199,38
20	164718166.98	2990692,01	2333507,37	5324199,38
21	161727474.96	3033060,15	2291139,23	5324199,38
22	158694414.81	3076028,50	2248170,88	5324199,38
23	155618386.31	3119605,57	2204593,81	5324199,38
24	152498780.74	3163799,99	2160399,39	5324199,38
25	149334980.75	3208620,49	2115578,89	5324199,38
26	146126360.27	3254075,94	2070123,44	5324199,38
27	142872284.33	3300175,35	2024024,03	5324199,38
28	139572108.98	3346927,84	1977271,54	5324199,38
29	136225181.14	3394342,65	1929856,73	5324199,38
30	132830838.49	3442429,17	1881770,21	5324199,38
31	129388409.33	3491196,91	1833002,47	5324199,38
32	125897212.41	3540655,54	1783543,84	5324199,38
33	122356556.88	3590814,82	1733384,56	5324199,38
34	118765742.05	3641684,70	1682514,68	5324199,38
35	115124057.35	3693275,23	1630924,15	5324199,38
36	111430782.12	3745596,63	1578602,75	5324199,38
37	107685185.49	3798659,25	1525540,13	5324199,38
38	103886526.24	3852473,59	1471725,79	5324199,38
39	100034052.65	3907050,30	1417149,08	5324199,38
40	96127002.35	3962400,18	1361799,20	5324199,38
41	92164602.17	4018534,18	1305665,20	5324199,38
42	88146067.99	4075463,42	1248735,96	5324199,38
43	84070604.57	4133199,15	1191000,23	5324199,38
44	79937405.42	4191752,80	1132446,58	5324199,38
45	75745652.62	4251135,97	1073063,41	5324199,38
46	71494516.65	4311360,39	1012838,99	5324199,38
47	67183156.26	4372438,00	951761,38	5324199,38
48	62810718.26	4434380,87	889818,51	5324199,38
49	58376337.39	4497201,27	826998,11	5324199,38
50	53879136.13	4560911,62	763287,76	5324199,38
51	49318224.51	4625524,53	698674,85	5324199,38
52	44692699.98	4691052,80	633146,58	5324199,38
53	40001647.18	4757509,38	566690,00	5324199,38
54	35244137.80	4824907,43	499291,95	5324199,38
55	30419230.38	4893260,28	430939,10	5324199,38
56	25525970.09	4962581,47	361617,91	5324199,38
57	20563388.62	5032884,71	291314,67	5324199,38
58	15530503.92	5104183,91	220015,47	5324199,38
59	10426320.01	5176493,18	147706,20	5324199,38
60	5249826.83	5249826,83	74372,55	5324199,38
Jami:		200000000,00	104506766,47	304506766,47

Loyihaning muddati.

Loyihani bajarish uchun amalga oshirilishi zarur bo’lgan operatsiyalar quyidagi jadvalda keltirilgan.

2-jadval

Loyihaning operatsiyalari tarkibi va muddatlari

#	Operatsiyalar nomi	Muddati (hafta)	Belgilanishi	Bog’liqligi
1	Marketing	3	A	-
2	Biznes reja	1	B	A
3	Kredit	1	C	B
4	Hujjatlar	1	D	C
5	Qurilish mollariga shartnoma	1	E	D
6	Qurilish mollarini yetkazish	1	F	E
7	Quruvchilar bilan shartnoma	1	G	F
8	Fundament quyish	4	H	G,F
9	G’isht terish	3	I	H
10	Tom yopish	2	J	I
11	Elektr ta’minoti	1	K	J
12	Devor suvash	2	L	K,N
13	Polni ta’mirlash	1	M	L
14	Romlarninqo’yish	1	N	J
15	Potolokni ta’mirlash	2	O	M
16	Suv ta’minoti	1	P	S,O
17	Gaz ta’minoti	1	Q	S,O
18	Shpaklyovka	2	R	M
19	Oboy	1	S	R
20	Mebel bilan shartnoma	1	T	I
21	Mebel olib kelish	2	U	T,P,Q
22	Oshxona jihozlari shartnoma	1	V	I
23	Oshxona jihozlarini olib kelish	1	W	V,R,S
24	Hodimlar yollash	2	X	Z,W,U
25	Mahsulot bilan shartnoma	1	Z	M
26	Mahsulot olib kelish	2	AA	Z,W,U
27	Foydalanishga topshirish	1	Y	X,AA

2.4.Loyihaning NPV, IRR, PBP

Ushbu bo’limda loyihadan keladigan foydaning qay darajada samarali ekanligi, uning qoplanish muddati kabi ko’rsatkichlar kp’rib chiqiladi.

NPV(Net present value) – loyihadan kelajakda keladigan foydaning bugungi kundagi qiymatini ifodalovchi ko’rsatkich. U quyidagi formula orqali aniqlanadi:

NPV=-I+_{ };

Ushbu formula va birlamchi ma’lumotlar orqali NPV aniqlaymiz.

3-jadval

№	Yillar	I1	CF	Ne+V
1	2020	604506766	120 000 000	102564103
2	2021		150 000 000	109577033
3	2022		160 000 000	99899289
4	2023		190 000 000	101393509
5	2024		215 000 000	98063898
6	2025		260 000 000	101358034

NPV hisoblash uchun birlamchi ma’lumotlar

Izoh: I*= 300000000(o’z mablag’lari) + 200000000(kredit summasi) + 104506766(kredit foizi)

NPV = - 604506766 + _{ } + _{ } + _{ } + _{ } + _{ } + _{ } = - 604506766 + 612855866 =8349100.

IRR( Internal rate of return) – NPV 0 ga teng bo’lganda r miqdorini topish.

IRR = NPV = 0 = - I + _{ }

Formuladan foydalanib r ni topsak, r = 17.46%

PBP(Pay back period) – loyihaning qoplanish muddati. 2 xil usulda hisoblanadi. Oddiy va diskontli.

I	Kutilayotgan umumiy foyda	CF ning joriy qiymati (NetV)
1	120 000 000	102564103
2	270 000 000	212141136
3	430 000 000	312040425
4	620 000 000	413433934
5	835 000 000	511497832
6	1095000000	612855866

Yuqoridagi jadvalda korxonaning har bir yil uchun umumiy foydani 2 xil usulda hisoblab oldik. Ushbu ma’lumotlar asosida 2 xil PBP hisoblaymiz.

PBP_{o = 3+  }

PBP_{d = 5+  }

2.2. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashda an’anaviy usullarni qo’llash

Investitsiya loyihalarining samaradorligini baholashda qo’llaniladigan qoplash muddati va rentabellik darajasi usullari avvaldan ma’lum bo’lib, ular milliy va chet el amaliyotida to pul tushumlarining diskontlanishiga asoslangan usullarning keng qo’llanilishiga qadar asosiy ko’rsatkichlar sifatida amal qilib kelgan. Ushbu usullarning soddaligi va tushunarliligi uning maxsus iqtisodiy bilimga, tayyorgarlikka va tajribaga ega bo’lmagan xodimlar o’rtasida ham keng qo’llanilishiga sabab bo’ldi. Hozirgi kunda tijorat banklari va boshqa moliya-kredit muassasalari qarz oluvchilarga investitsion kreditlarni resurslarni taqdim etish shartlarini ma’lum qilishda, odatda, ushbu ikkita usuldan, ya’ni qoplash muddati va rentabellik darajasi ko’rsatkichlaridan foydalanmoqdalar

1. Investitsiyalarning qoplash muddatini hisoblash usuli (PP). Bu pul oqimlarini diskontlashga asoslangan usullardan farqli ravishda investitsiyalarning nominal miqdorda qaytarilishi mumkin bo’lgan davrni aniqlashga xizmat qiladi. Shunga ko’ra, bu usul investitsiya loyihasini amalga oshirishdan olinadigan daromadlar hisobiga qilingan investitsiya sarflarini qoplash davrini aniqlashga asoslangan.

III bob. Investitsiya loyihalari ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini baholashni takomillashtirish yo’llari

3.1. Investitsiya loyihalarining ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini baholashning chet el tajribasi

Biz, dissertatsiya ishining birinchi va ikkinchi boblarida investitsiya loyihalarining samaradorligini baholashning barcha usullarini umumlashtirib, ularni tijoriy samaradorligi nuqtai-nazaridan ikki guruhga ajratishimiz mumkin. Bu statistik va dinamik usullardir. Statistik usullar korxonaning buxgalteriya hisobotlari ma’lumotlariga asoslangan bo’lsa, dinamik usullar esa diskontlashtirish usullariga asoslangandir. Jahon amaliyotida investitsiya loyihalarining samaradorligini baholash, asosan, diskontlashtirish usullar asosida olib borilmoqda. Shu o’rinda ta’kidlash joizki, investitsiya loyihalarining samaradorligini baholashni takomillashtirishda ayrim zamonaviy xorijiy iqtisodiy adabiyotlarni o’rganish va chuqur tahlil qilish ularni takomillashtirishda yaxshi asos bola oladi. Ulardagi usullarning barcha ijobiy tomonlarini milliy iqtisodiyotimizning o'ziga xos jihatlarini, xususan, «O’zbek modeli» ning tamoyillarini hisobga olgan holda qo’llash, mazkur sohani takomillashtirishga xizmat qiladi. Bizga ma’lumki, O’zbekiston bugungi kunda bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mamlakat hisoblanadi. Bozor munosabatlariga xos qonunlarning yaratilishi, o’zgartirib borilishi va ularning amaliy kuchining ta’minlanishi iqtisodiy erkinlashtirishni hamda o’tish davri islohotlarini jadallashishini ta’minlaydi. Shularning natijasi o’laroq, bugungi kunda respublikamiz iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarning kirib kelishining yil sayin o’sishi, ularning texnik￾iqtisodiy asosini va iqtisodiy samaradorligini baholash tartiblarining to’planib va yaxshilanib borishi investitsiyalardan samarali foydalanishga o'z ta’sirini ko’rsatmokda. Bundan tashqari, bunday tajribalarni o’zlashtirish ishlari respublikada juda sust olib borilmoqda. Ko’pgina banklar bu soha yangiliklari va bilimlarini qabul qilishga hali tayyor ham emaslar. Bu soha bo’yicha banklar ichida Miliy bank, Asaka bank, Ipak-yo’li banki, Agrobank, Sanoatqurilish banklarigina shug’ullanmokdalar, xolos. Bizda iqtisodiy rivojlanishni yo’lga qo’yishda chet el tajribalarni, xususan investitsiya siyosatlari olib borilishini o’rganish, loyihalarning samaradorligini baholashning samarali bo’lgan bosqichlarini imkon qadar o’zimizga tadbiq etishni zarur deb hisoblaymiz. Xususan, ba’zi bir davlatlarda loyihalarning samaradorligini baholash uch bosqichda amalga oshiriladi. loyihaning ijtimoiy ahamiyatini eksport baholash amalga oshiriladi; loyihaning samaradorlik ko'rsatkichlari tahlil etiladi; loyihadagi ishtirokchilar tarkibi va uning moliyaviy amalga oshirilishi hamda loyiha ishtirokchilari har birining samara aniklanadi. Bizdagi ish olib borayotgan mutaxassislar investitsiya loyihalaridagi mavjud yoki kutilishi mumkin bo’lgan risk va noaniqliklarni aniqlashga birmuncha qiynalishdi. Chet elda esa bu investitsiya loyihasining ochilmagan (topilmagan) yana bir ko’zi hisoblanadi. Shu bois ham ular risk va noaniqlikni, shuningdek zararsizlik holatini aniqlashni loyihani baholashdagi muhim vazifalar sarasiga kiritadilar. Investitsiya loyihasi aniqlanishiga ko’ra analitik ishonch bilan prognozlashi mumkin bo’lmagan kelajakka bog’liqdir. Shu sababli, moliyaviy tahlil va baholash ishlari risk va noaniqlikni hisobga olgan holda olib borilishi lozim. Risk o'tgan davrdagi ma’lumotlar asosida turlicha oqibatlar bilan bog’liq ehtimolliklar baholanishi mumkin bo’lgan xollarda vujudga keladi. Noaniqlik esa yuz berishi mumkin bo’lgan oqibatlar ehtimolligini o’tgan davrlarda tegishli ma’lumotlarning bo’lmasligi sababli sub’ektiv ravishda aniqlashga to’g’ri kelgan hollarda mavjud bo’ladi. Texnik-iqtisodiy asos uchun ma’lumotlarning to’liq va ishonchli bo’lishi risk va noaniqlikning paydo bo’lishining oldini oladi. Biroq noaniqlining umumiy sabablaridan bo’lib inflyatsiya, texnologiyaning o’zgarshi, nominal quvvatni to’g’ri baholamaslik, qurilish va ishga tushirish ishlari davrining davomiyligining to’g’ri baholashmasligi, konvertatsiyaning to’xtatib qo’yilishi, qonunchilikning o’zgarishi kabilar hisoblanadi. Risklar tahlili loyihaning ishtirokchilari bazaviy va birmuncha xavfli (riskli) variantlarda uning rivojlanish holatini ishlab chiqishni ko’zda tutadi va har bir holat va tegishli sharoitlarda loyihani amalga oshirish mexanizmi qanday ishlashi, bunda daromad va yo’qotishlar, barcha ishtirokchilar uchun samaradorlik ko’rsatkichlari miqdori qanday bo’lishi tadqiq etiladi. Investitsiya risklari bir necha ko’rinishlarga ega. Odatda, risklarning ko’rinishlari va xavfliligini bilish bilan ularga ta’sir ko’rsatish, ya’ni ularni boshqarish yoki ularning loyihaning iqtisodiy samaradorligiga salbiy ta’sirini kamaytirish mumkin bo’ladi. Shunga ko’ra, risklarni quyidagi asosiy belgilari bo’yicha tasniflash mumkin: 1. Hosil bo’lish sohalari bo’yicha risklar quyidagi turlarga bo’linadi: iqtisodiy risk - unga iqtisodiy omillarning o’zgarishi bilan bog’liq risklar tegishlidir, masalan, investitsiya faoliyati iqtisodiy sohada amalga oshirilar ekan, u albatta, iqtisodiy riskga ma’lum darajada duch keladi; siyosiy risk - unga davlat tomonidan amalga oshiriladigan siyosiy o’zgarishlar bilan bog’liq, investitsiya faoliyatida vujudga kelgan ma’muriy chegaralashlarning turli xil ko’rinishlari xos hisoblanadi; ijtimoiy risk - unga investitsiyalanayotgan korxonalarning ishchilari ta’siri ostida rejalashtirilmagan ijtimoiy dasturlarni amalga oshirish va shunga o’xshash boshqa ko'rinishdagi risklar tegishlidir; ekologik risk - investitsiyalanayotgan ob’ektlar faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi turli xil ekologik ofatlar va fojialar shular jumlasidan hisoblanadi; boshqa turdagi risklar - ularga reket, mulkni talon-taroj qilish yoki o’g’irlash, investitsion yoki xo’jalik hamkorlari tomonidan aldab ketishlar kabilarni kiritish mumkin. Risklar ta’sirini yuqotishda har qanday investitsiyalash jarayonida quyidagi ikkita yo’l tutilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi: turli xil risklardan sug’urtalanish yo’llarini topishga harakat qilish; riskni faol nazorat qilish va riskli sharoitda boshqarish imkoniyatlarini aniqlash. Ushbu loyihada xatarlilikni ko’rib chiqsak, bunda barcha risklarning oldi olinganligini ko’ramiz. Ya’ni, ushbu loyiha bo’yicha berilgan kreditlarning qoplanishiga davlatning 100% kafolati berilgan. Asbob-uskunalarni olib kelishda uskunalar «SAChE» sug’urta kompaniyasi tomonidan sug’urtalangan. Moliyaviy tahlilga noaniqlik omillarini qaratganda asosiy uchta o’zgaruvchini hisobga olish zarur hisoblanadi: sotishdan tushgan tushum, sotilgan mahsulotlar uchun sarflar va investitsion harakatlar. Ushbu o’zgaruvchilarga barcha alohida moddalar kirib ketadi va ular baho va miqdorni tashkil etadilar. Ushbu o’zgaruvchilarning mezonlarini aniqlash risklarning pasayishiga va foydaning o’sishiga ta’sir etadi. Shunday mezonlardan biri loyihaning moliyaviy amalga oshirilishiga ta’sir etishi mumkin bo’lgan xis etuvchanlik tahlili hisoblanadi. Xis etuvchanlikni tahlil etish yordamida investitsiyalarning foydaliligi yoki sof foydasi qanday o’zgarayotganligini aniqlash mumkin. Xis etuvchanlik tahlili loyiha rejalashtirilayotgan bosqichda qo’llanilishi kerak bo’ladi. Bu esa noaniqlik elementlarining kamayishiga olib keladi. Bundan tashqari, real pul oqimi tarkibi va harakatini oldindan tahlil qilib chiqish miqdor, baho kabi parametrlarning bir vaqtda qanday o’zgarishi mumkinligini aniqlashga imkon beradi. Umuman olganda, xis etuvchanlik tahlilining maqsadi investitsiya loyihasining moliyaviy natijasiga ta’sir etuvchi o’zgaruvchi omillarining darajasini aniqlash hisoblanadi. Loyihaning moliyaviy natijasini tafsiflovchi integral ko’rsatkichlar sifatida pul oqimida diskontlash mezonlari bo’lgan, avvalroq ko’rib o’tilgan ko’rsatkichlar qaraladi: rentabellikning ichki koeffitsienti (IRR); loyihaning qoplanish muddati (PP); foydalilik indeksi (PI); diskontlangan koplash muddati (DPP). Odatda, xis etuvchanlik tahlilida boshqa omillarning o’zgarmas mikdorlarida omillardan topilgan birining mikdori belgilangan oralikda o’zgarishi (tebranishi) kuzatiladi va ushbu o’zgarishlar samaradorligining integra ko'rsatkichlarning o’zaro boglikligi aniqlanadi.

3.2. O’zbekistonda investitsiya loyihalari samaradorligini baholash bilan bog’liq muammolar va ularni hal etish yo’llari

Yuqorida biz olib borgan tahlil ishlari loyihalarning moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini aniqlashga etarlicha ma’lumotlar bera oldi, desak mubolag’a bo’lmaydi. Ma’lumki, ushbu loyiha bo’yicha bank tomonidan ham mustaqil ravishda tahlil ishlari olib borilsa-da, biroq yuqorida ta’kidlaganimizdek, tajriba va bilimlarning hali etarli va mukammal emasligi kuzatuv va mustaqil tahlil jarayonida ko’rinib turdi. Shunday bo’lsa-da, bunday loyihaning amalga oshirilishi davlat tomonidan kafolat berilishi ham asosiy sabab bo’lgan. Bundan tashqari, loyiha o’zini kelgusida oqlashga ko’proq yaqin ekanligi sezilib turibdi. Shu boisdan bank tomonidan ushbu loyihaning kreditlanishi amalga oshirilgan. Loyihaning ijobiy tomonlaridan biri shundaki, loyiha qisqa davr ichida o’zini to’liq qoplaydi va samarali faoliyat yurgizadi. Biroq loyihani baholash ishlari YuNIDO uslubiyoti asosida olib borilganligi loyihani to’liq baholashni keltirib chiqara oladi, deb ishonch hosil qilishimiz mumkin. Lekin bu uslubiyot barcha mamlakatlar uchun umumiy tarzda ishlab chiqilgan bo’lib, unda har bir mamlakatning o’ziga xos alohida xususiyatlari e’tiborga olinmagan. Bundan tashqari, biz mustaqil tahlil ishlarida bank tomonidan qo’llanilgan tahlil usullaridan tashqari qo’shimcha tahlil usullarini tadbiq etganmiz. Shunday ekan, banklarda ushbu uslubiyotdan foydalanilayotgan mamlakatning milliy, ijtimoiy-iqtisodiy, etnik, geografik xususiyatlariga, tarixiy-iqtisodiy rivojlanishi, aholining turmush tarzi, mamlakatning iqtisodiy va intellektual qobiliyati va salohiyatiga, ijtimoiy ahvoliga, rivojlanish strategiyasi va investitsiya siyosatiga, tashqi aloqalari va milliy bozorining o’ziga xos tomonlariga qat’iy e’tibor berish juda muhim masala hisoblanadi. Shularni hisobga olganda, respublikamizda quyidagi muammolar mavjudligini ko’rishimiz mumkin: hozirgi amaliyotda investitsiya loyihalari samaradorligini baholashda bilim va tajribalarning to’liq egallanmaganligi va o’zlashtirilmaganligi; investitsiya loyihasi samaradorligini baholash ishlari faqat banklar va ayrim sanoqli tashkilotlar tomonidan olib borilishi, boshqa manfaatdor sub’ektlarning esa hali bu yangilikni qabul qila olishga mos bilim va tushunchalari yo’qligi va uquvsizligi; chet elda ishlab chiqilgan uslubiyotlardan ko’r-ko’rona foydalanishlik va o’zimizning ichki va milliy xususiyatlarimiz kabilarga ko’proq e’tibor berilmasligi; xom ashyoni etkazib berish va mahsulotlarni sotish bozorlarida marketing tadqiqotlarning to’liq va xaqiqiy olib borilmasligi; malakali va yosh mutaxassislarning etishmasligi, ularga bo’lgan biroz e’tiborsizlik; ayrim loyihalarda xaqiqiy bo’lmagan, lekin yaxshi natijalar beruvchi raqam va ko’rsatkichlarning ko’rsatilishi; tahlil ishlarida bank mutaxassislarning o’zlari ham ko’p xatoliklarga yo’l qo’yishi, tahlil dasturini yaxshi tushunmasligi va kelib chiqish sabablarini o’zlari ham to’liq bilmasligi va h.k. Loyihaning iqtisodiy samaradorligini oshirish yuqoridagi muammolarni hal qilishlik bilan birga, boshqa masalalarni ham echishni talab etadi. Shularning natijasi o’laroq, biz investitsiya loyihalarning samaradorligini quyidagi takliflarni bajarish asosida ta’minlash mumkin, deb hisoblaymiz: bizda investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning umumiy mexanizmini ishlab chiqish lozim; har bir bankda «Loyihalarni moliyalashtirish», «Loyihalar ekspertizasi», «Loyihalar monitoringi» kabi bo’linmalarni ochish foydali bo’lishi mumkin; beriladigan kreditlar uchun talab qilinadigan garov miqdorini kamaytirish zarur yoki bo’lmasa kafolatlar tizimini yo’lga qo’yish lozim (masalan, davlat kafolatlari); banklarda loyihalarni moliyalashtirish, ekspertiza qilish ishlari bilan shug’ullanuvchi mutaxassislarni qayta o’qitish bilan malakasini oshirish zarur; o’quv yurtlarida bo’lajak mutaxassislarni loyihalarni baholashga mo’ljallangan turli uslubiy dasturlar bilan tanishish va ishlash tizimini yaratish lozim va h.k. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashda, asosan, pul tushumlariga katta e’tibor qaratiladi. Aslida esa ijobiy pul tushumlarini ta’minlashda pul chiqimlarining, iqtisod qilingan xarajatlar va kutilmagan xarajatlar hisobi muhim o’rni tutadi. Bunda loyiha bo’yicha pul oqimini rejalashtirishda unga ta’sir etuvchi omillarni oldindan hisobga olish lozim. Investitsiyalarning muqobil variantlarini ishlab chiqish ularning samaradorligini baholashdagi muammolarni echishga imkon beradi. Muqobil loyihalar ichida afzali deb topilgan investitsiya loyihasini amalga oshirish investor xarajatlarini samarali tashkil etish, investitsiya xarajatlarining tezroq qoplanishi va yuqori foyda olish imkonini ta’minlaydi. Investitsiya loyihasining hayotiylik davri ancha uzoq bo’lgan davrda investitsiya xarajatlarining qisqa vaqt ichida to’liq qoplanishi qolgan davr mobaynida loyihadan katta foyda olishga imkon beradi va investitsiyalarning yuqori samaradorligini ta’minlaydi. Investitsiya loyihalarining samaradorligi yuqori ko’rsatkichlar asosida ishlab chiqilgan reja (bashorat) larning haqiqiy bajarilishiga bog’liq bo’ladi. Bu bashoratlarning hammasi yuqori sifatli, haridorgir mahsulotlarni ishlab chiqarishga va yuqori foyda asosida sotishga qaratilgan bo’ladi. Lekin loyihalarning texnologik tarkibi (ishlab chiqarish jarayonining murakkabligi va uzoq davom etishi), loyiha quvvatining bosqichma-bosqich o’zlashtirilishi va mahsulotni sotish jarayoni kabilarning loyiha samaradorligiga jiddiy ta’sir ko’rsatishini hisobga olish zarur. Odatda, ob’ektni ishga tushirishning birinchi bosqichining o’zidayoq to’liq loyiha quvvatiga erishishni rejalashtirgan investitsiya loyihalarining aksariyat qismi noreal hisoblanadi. Sababi, turli xil texnologik, ishlab chiqarish va tijorat qiyinchiliklari oqibatida (sotish hajmining tushib ketishi, xom ashyo va ishchi kuchi ta’minotidagi nomuvofiqliklar va h.k.) loyihalar ishlab chiqilgan rejalariga mos kelmay qolishligi mumkin. Ayniqsa, bunday holat loyiha quvvatining birinchi yilining o’zidayoq to’liq o’zlashtirilishi rejalashtirilgan investitsiya loyihalarida kuzatilishi mumkin. Chunki, aksariyat hollarda, mahsulotni ishlab chiqarish va sotish ishlarida ayrim muammolar yuzaga kelishi mumkin. Shu sababdan loyiha rejasini ishlab chiqishda uni loyihaning to’liq quvvatiga erishishini investitsiya ob’ektini ishga tushirgan vaqtning uchinchi-to’rtinchi yillariga kelib, yirik va murakkab loyihalarda esa 4-7 yillar ichida o’zlashtirishga moslashtirishga harakat qilinadi. Odatda, bunday rejalashtirish soha, loyiha xususiyatlaridan, ishlab chiqarishning turlaridan, bozor holatidan kelib chiqib amalga oshiriladi va mahsulotning uzluksiz va maksimum imkoniyatlar bilan sotilishiga qaratilgan bo’ladi. Loyihalardagi bu va boshqa jihatlar ular ichidan eng samaralisini tanlashda ziddiyatli holatlarni keltirib chiqarishi sababli to’g’ri qaror qabul qilish muammosi har doim dolzarb masala hisoblanadi. Yuqorida ko’rib o’tilgan muammolarni iloji boricha tezroq hal etilishi kelajakda investitsiya loyihalarini samaradorligini baholash ishlarida o’zining ijobiy samaralarini beradi, deb hisoblaymiz.

Xulosa

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitdagi tahlil ishlari investitsiyalarning samaradorligini aniqlashda loyihaning qo’shimcha foyda olib kelish imkoniyatini, uni amalga oshirishdagi risklar va noaniqliklar, inflyatsiya ta’siri, iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa shart-sharoitlar, soliq, foiz va amortizatsiya siyosati ta’siri, marketing tadqiqotlari va loyiha ishtirokchilari manfaatini hisobga olish kabi jihatlari bilan o’z afzalligini namoyon qiladi. Ayniqsa, hozirgi zamonaviy baholash uslubiyotlari (masalan, YuNIDO uslubiyoti) loyihalarni ham moliyaviy, ham iqtisodiy, ham texnik baholashning qo’shimcha imkoniyatlarini ochib berish bilan baholash uslubiyotini takomillashtirishning naqadar muhimligini ko’rsatib bermoqda. Investitsion loyihani moliyaviy tahlil qilishning asosiy maqsadi loyihani investitsiyalashning maqsadga muvofiqligini aniqlashga imkon beruvchi savollarning echimiga ega bo’lish uchun barcha moliyaviy holatlarni baholashdan iboratdir. Investitsiyalash bo’yicha qarorlar qabul qilish loyihani amalga oshirishning asosini tashkil etadi va u bir qancha mezonlarga asoslanadi. Investitsiyalash to’g’risidagi qaror loyihaning maqsadga muvofiqligini tavsiflovchi tahliliy ma’lumotlarga asoslanib qabul qilinadi. Investitsiyalash bo’yicha qarorlar qabul qilishda asosiy ma’lumotlar bazasi bo’lib moliyaviy tahlil natijalari hisoblanadi. Moliyaviy tahlilning diqqatga sazovori qiymatga asoslangan iqtisodiy ko’rsatkichlarni baholashga asoslanganligi va ularga narxlarning jiddiy ta’sir ko’rsatishi bois loyiha bo’yicha narxlarni to’g’ri baholashning ahamiyati juda muhim hisoblanadi.

Ko’rib chiqilgan loyihaning umumiy qiymati 500 mln so’m( kredit summasi bilan 604506766 so’mni tashkil qiladi). O’z mablag’lari 300 mlnni tashkil qiladi. Ushbu loyihani amalga oshirishda ta’sir ko’rsatadigan hamma faktorlarni e’tiborga olib chuqur tahlil etiladi.

Loyianing qoplash muddati oddiy usulda 4 yilga yaqin muddatda qoplash mumkin bo’lsa, diskont usulida esa 6 yilda qoplash mumkin bo’ladi. Pul oqimini diskontlashga asoslangan usullardan biri bo’lgan sof joriy qiymat usuli (NPV) muayyan vaqt oralig’idagi xarajatlar va daromadlar farqini aniqlash uchun xizmat qiladi va sof joriy qiymat investitsiya xarajatlari va olingani daromadlarning alohida davr bo’yicha kirim va chiqimlarining diskontlanishi orqali hosil qilingan natijalar farqini ifodalovchi qiymat hisoblanadi. Sof joriy qiymatni aniqlashda qo’llaniladigan diskont me’yori investorning o’zi uchun, undan kichigi besamar deb topilgan minimal foyda me’yorini ifodalaydi. Sof joriy qiymat miqdoriy ko’rsatkich bo’lib, u investor boyligining miqdoriy jihatdan qanchaga o’sishini ko’rsatadi va u quyidagi mezonlarga asoslanadi: • agar NPV>0 bo’lsa, bu holda investor boyligining o’sishi ta’minlanadi;

• agar NPV<0 bo’lsa, u holatida loyihani amalga oshirish besamar hisoblanadi.

• agar NPV=0 bo’lsa, u holda investor kapitali ko’paymaydi ham, kamaymaydi ham, va bunda uni qabul kilmaslik lozim.

Sof joriy qiymatning asosiy mezoni quyidagicha: investitsiyalashni amalga oshiring, agar investitsiyalardan kutilayotgan daromadlarning keltirilgan (joriy) qiymati investitsiyalar summasidan yuqori bo’lsa. Foydaning ichki me’yori usuli (IRR) – bu daromadlarning diskontlangan qiymati investitsiyalarning diskontlangan qiymatiga teng bo’lgandagi daromadlilik darajasi, ya’ni sof joriy qiymat nolga teng bo’lgandagi me’yor. Foydaning ichki me’yori loyihadan kutilayotgan daromadarning sof joriy qiymati uni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan investitsiyalarning joriy qiymatiga teng bo’landagi diskont stavkasidir.

Kurs ishini yozish natijasida ishlab chiqilgan taklif va tavsiyalar quyidagilardan iborat:

1. Investitsion faoliyatning samaradorligini oshirish uchun olib borilayotgan investitsiya siyosatining ustuvorligini ta’minlashda belgilangan investitsiya siyosati tamoyillarining to’laqonli bajarilishiga erishish zarur. Bu esa, investitsiya loyihalarini amalga oshirishning iqtisodiyotdagi ahamiyatini ta’minlashning barcha jihatlari samarasining yuzaga chiqishiga ko’maklashadi. 2. Xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning barcha shakllaridan samarali foydalangan holda ularni iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarini rivojlantirishdagi faol ishtirokini ta’minlash bilan O’zbekistonning eksport salohiyatini yanada oshirishga erishish lozim.

3. Bugungi kunda investitsion loyihalarning samaradorligini baholash pul oqimlari haqidagi ma’lumotlarga asoslanadi. Lekin pul oqimlari miqdorini aniqlashning ham o’ziga xos muammolari mavjudligi bois pul tushumlari va chiqimilarning xususiyatlarini bilib olish zarur buladi. Pul oqimi miqdorini aniqlashda buxgalteriya hisobi bo’yicha yondashish va pul tushumlari va kirimlarini joriy, investitsion va moliyaviy faoliyatlar bo’yicha alohida hisobga olish va u bo’yicha kerakli qarorlar qabul qilish zarur.

4. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashda chet el tajribalaridan, xususan Jahon banki tajribasini O’zbekistonda qo’llash loyihalarning samarali amalga oshirilishini kafolatlaydi. Chunonchi, Jahon banki loyihalarning moliyaviy￾iqtisodiy, ijtimoiy, tashkiliy, institutsional, tijorat, huquqiy va texnik tahlillari natijalarining har biriga alohida e’tibor beradi. Shu bois respublikamizda ham investitsiya loyihalari samaradorligini baholashda yuqorida keltirilgan jihatlarning har birining tahliliga e’tibor berishsa maqsad muvofiq bo’lar edi.

Foydalanilgan Internet saytlari

• www.stat.uz

• www.mf.uz

• www.ziyonet.uz

• www.bloomberg

• www.gks.ru

• www.worldcrisis.ru