Iqtisodiyot fakultiteti makroiqtisodiyot kafedrasi

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM 
VAZIRLIGI 
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI 
IQTISODIYOT FAKULTITETI 
MAKROIQTISODIYOT KAFEDRASI 
 
Raqamli axborot texnologiyalari fanidan 
 
Mustaqil ishi 
Mavzu: Turli sohalardagi AATning xususiyatlari 
 
 
 
 
 
Bajardi: 
(5520100)Ijtimoiy ish:pensiya ta’minoti 2-kurs
talabasi Obidjanov Otabek
 
Qabul qildi: 
katta o’qituvchi Alimov Oybek
 
 
 
Toshkent-2022 

---

Reja: 
Kirish 
1.Axborot texnologiyalari mazmuni va uning vazifalari 
2. Axborotni tasniflash tamoyillari. 
3.
Axborot texnologiyalari va iqtisodiy axborotlar tizimi. 
Foydalanilgan ilova va adabiyotlar ro’yxati. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

1.Axborot texnologiyalari mazmuni va uning vazifalari 
Hozirgi kunda, bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida, yangilanish, yangi hayotga 
qadam qo‘ygan bir paytda O‘zbekiston o‘zini hamma tomonlama rivojlantirishga bor 
kuchi bilan intilmoqda. Shu jumladan, davlatimiz korxona va tashkilotlarida axborot 
texnologiyalarini muhim o‘rin tutishi haqida aytib o‘tishga to‘g‘ri keladi. Albatta, 
rivojlanishni hech qanday texnikasiz tasavvur qila olmaymiz, binobarin, biz hozirda 
texnika zamonida yashab turibmiz. Bugungi kunda texnika shu darajada 
rivojlantirildiki, buning natijasida inson mehnati samaradorligini, ya’ni ishni bajarilish 
tezligini, vaqtni tejashlikni, aniqligi va shu kabilarni bir necha martaga oshirishga 
muvaffaq bo‘lindi. Bularning hammasini jamiyatning har bir sohasida, ya’ni iqtisodiy 
sohadami, ilmiy sohalardami yoki boshqaruvdami, qo‘yingki hamma joyda ko‘rishimiz 
mumkin. Sanoatni avtomatlashtirish ishchi kuchidan to‘la foydalanish, mahsulot 
sifatini nisbatan yaxshilash imkoniyatini bergan bo‘lsa, boshqaruvda esa ma’lumotlarni 
qayta ishlash, saqlash, ma’lumotni bir joydan ikkinchi joyga uzatish, yetqazish singari 
bir qancha ishlar qilinmoqda.
Axborot inqiloblari Sivilizatsiya rivojlanishi tarixida bir necha axborot 
inqiloblari ro‘y berdi - axborotni qayta ishlash sohasida tub o‘zgarishlar ro‘y bergani 
tufayli ijtimoiy munosabatlarda o‘zgarishlar yuzaga keldi. Bunday o‘zgarishlar oqibati 
sifatida insoniyat jamiyati yangi sifatga ega bo‘ladi, ya’ni: 
1-inqilob yozuvning kashf etilishi bilan bog‘lik, Bu sifat va miqdor 
jihatidan ulkan sakrash bo‘ldi. Bilimlarni ajdodlardan avlodlarga yetqazish 
imkoni paydo bo‘ldi.
2-inqilob (XVI asr o‘rtalari) sanoat, jamiyat, madaniyat va ish faoliyatini 
tashkil etishda keskin o‘zgarish yasagan kitob nashr etishning kashf qilinishi 
bo‘ldi. 

---

 3-inqilob (XIX asr oxiri) elektrning kashf etilishi bilan bog‘lik bo‘lib, u 
tufayli telegraf, telefon, radio yuzaga keldi. Bular axborotni istalgan hajmda 
uzatish va jamlashga imkon yaratdi. 
4-inqilob (XX asrning 70-yillari) mikroprotsessor texnologiyasi kashf 
etilishi va SHKning paydo bo‘lishi bilan bog‘lik. 
Mikroprotsessorlar va integral chizmalarda kompyuterlar, kompyuter 
tarmoqlari, ma’lumotlarni uzatish tizimlari (axborot kommunikatsiyalari) yaratiladi. Bu 
davrda uch fundamental yangilik yuzaga keladi, ya’ni:
- mexanik va elektr vositalaridan axborotning elektron vositalariga o‘tish davri; 
- barcha qurilma, asbob , mashinalarning keskin rivojlanilishi;
- dasturiy-boshqaruv qurilma va jarayonlarni yaratish. Bu davr haqida ancha 
to‘liq tasavvur hosil qilish uchun quyida keltirilgan EHMlari avlodlari almashuvi bilan 
tanishish va uni axborotni qayta ishlash hamda uzatish sohasidagi bosqichlar bilan 
qiyoslash maqsadga mufoviq. 
1-avlod (50-yillar boshi) Element bazasi – elektron chiroqlar. EHM katta hajmi, 
ko‘p elektr quvvati iste’mol etishi, kam harakatchanligi, kam ishonchliligi, kodlarda 
dasturlanishi bilan ajralib turgan.
2-avlod (50-yillar oxiridan) Element bazasi yarim o‘tkazgichli elementlar. 
Oldingi avlod EHMga nisbatan barcha texnik xususiyatlari yaxshilangan. 
Dasturlashtirish uchun algoritmik tildan foydalanilgan.
3-avlod (60-yillar boshi) Element baza - integral chizmalar. EHM hajmining 
keskin kichrayishi, ishonchliligining ortishi, mahsuldorligining ortishi. Ma’lum 
masofadagi terminallardan alohida bo‘lish.
4-avlod (70-yillar o‘rtalaridan). Element bazasi - mikroprotsessorlar, katta 
integral chizmalar. Texnik xususiyatlari yaxshilangan. SHK larning ommaviy 

---

chikarilishi. Rivojlanish yo‘nalishi: yuqori ishlab chiqarish quvvatiga ega qudratli ko‘p 
protsessorli hisoblash tizimlari, arzon mikroEHMlarni yaratish.
5-avlod (80-yillar o‘rtalaridan). Intellektual kompyuterlar ishlab chiqarila 
boshlandi. So‘ngri axborot inqilobi yangi soha - yangi bilimlarni ishlab chiqish uchun 
texnologiyalar, uslublar, texnik vositalarni ishlab chiqarish bilan bog‘lik axborot 
sanoatini oldingi qatorga ilgari surmoqda. Axborot texnologiyalari, ayniqsa 
telekommunikatsiyalarning barcha turlari axborot sanoatini eng muhim tarkibiy 
qismlaridir. Zamonaviy axborot texnologiyasi kompyuter texnikasi va aloqa vositalari 
sohasidagi yutuqlarga tayanadi.
Axborot texnologiyalari haqida umumiy tushunchalar Hozirgi zamonda 
iqtisodiyotning muhim yo‘nalishlaridan biri – bu informatsion texnologiyalar (ya’ni, 
axborot texnologiyalar) hisoblanadi. U ma’lumotlarni yig‘ish, ularni qayta ishlashni 
amalga oshirib, asoslangan boshqaruv qarorlarni qabul qilish uchun mo‘ljallangan. 
"Axborot" (informatsiya) so‘zi lotincha so‘zdan olingan bo‘lib biron-bir voqea, hodisa, 
fakt yoki faoliyat haqida xabar qilish ma’nosini bildiradi. Axborot tushunchasi real 
voqe’likning amaliy holatini to‘la mazmunda aks ettirishdan iboratdir. Axborot atrof-
muhit ob’ektlari va hodisalari, ularning o‘lchamlari, xosiyatlari va holatlari 
to‘g‘risidagi ma’lumotlardir. Keng ma’noda axborot insonlar o‘rtasida ma’lumotlar 
ayirboshlash, odamlar va qurilmalar o‘rtasida signallar ayirboshlashni ifoda etadigan 
umummilliy tushunchadir.
Ma’lumotlarga u yoki bu sabablarga ko‘ra foydalanilmaydigan, balki faqat 
saqlanadigan belgilar yoki yozib olingan kuzatuvlar sifatida qarash mumkin. Agar bu 
ma’lumotlardan biror narsa to‘g‘risidagi mavhumlikni kamaytirish uchun foydalanish 
imkoniyati tug‘ilsa, ma’lumotlar axborotga aylanadi. Shuning uchun axborotni 
foydalaniladigan ma’lumotlar, deb atasa ham bo‘ladi. Iqtisodiy axborot - axborotning 
eng muhim turlaridan biri hisoblanadi. Iqtisodiy axborot ishlab chiqarish jarayonlari, 
moddiy zahiralar, bozorlar, bank va moliya muassasalari faoliyati bilan to‘g‘ridan 

---

to‘g‘ri bog‘liqdir. Axborot texnologiyasi (AT) ob’ekt , jarayon yoki hodisaning holati 
haqida yangi sifat axboroti olish uchun ma’lumotlar yig‘ish, qayta ishlash va uzatish 
vosita va uslublari jamlanmasidan foydalanadigan jarayondir.
Axborot 
jamiyati: 
Axborot 
jamiyatiga 
o‘tishda 
kompyuter 
va 
telekommunikatsiya axborot texnologiyalari negizida yangi axborotni qayta ishlash 
sanoati yuzaga keladi. Axborot jamiyati - ko‘pchilik ishlovchilarning axborot, ayniqsa 
uning oliy shakli bo‘lmish bilimlarni ishlab chiqarish, saqlash, qayta ishlash va amalga 
oshirish bilan band bo‘lgan jamiyatidir. Axborot jamiyatiga xos xususiyatlarni 
quyidagicha ko‘rsatish mumkin: 
- axborot inqirozi muammosi hal etildi, ya’ni axborot mo‘l-ko‘lligi va axborot 
taqchilligi o‘rtasidagi ziddiyat yechildi; 
- boshqa zahiralarga qiyoslanganda axborot ustuvorligi ta’minlandi;
- rivojlanishning asosiy shakli axborot iqtisodiyoti bo‘ladi;
- eng yangi axborot texnika va texnologiyalari yordamida avtomatlashtirilgan 
holda bilimlarni saqlash, qayta ishlash va foydalanish jamiyati shakllandi;
- axborot texnologiyasi inson ijtimoiy faoliyatining barcha sohalarini qamrab 
olib, umumiylik xususiyat kasb etmoqda;
- butun insoniyat sivilizatsiyasining axborot birligi shakllanmoqda; 
- zamonaviy axborot vositalari yordamida har bir insonning butun sivilizatsiya 
axborot zahiralariga erkin kirishi amalga oshdi. Ijobiy tomonlardan tashqari, salbiy 
oqibatlar ham oldindan ko‘rilgan: 
- ommaviy axborot vositalarining jamiyatga tobora ko‘proq ta’sir ko‘rsatishi;
- axborot texnologiyalari odamlar va tashkilotlarning xususiy hayotini buzib 
yuborishi; 

---

 - sifatli va ishonchli axborotni tanlash muammosi mavjudligi;
- ko‘pgina odamlarning axborot jamiyati muhitiga moslashishi qiyinligi.
Axborot - xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlari iste’mol etuvchi zahira bo‘lib, 
energetika yoki foydali qazilmalar zahiralari kabi ahamiyatga ega.
Axborot zahiralari - alohida hujjat va alohida hujjat to‘plami, axborot 
tizimlari (kutubxona, arxiv, fond, ma’lumotlar banklari, boshqa axborot 
tizimlari) dagi hujjatlar va hujjatlar to‘plamidir. Moddiy zahiralar - ijtimoiy 
mahsulot ishlab chiqarish jarayonida foydalanish uchun mo‘ljallangan mehnat 
predmetlari yig‘indisidir, masalan, xom-ashyo, materiallar, yoqilg‘i, energiya, 
yarim tayyor mahsulotlar, detallar va hokazolar. 
Tabiiy zahiralar - kishilarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish 
uchun jamiyat tomonidan foydalanadigan tabiat ob’ektlari, jarayonlari, 
sharoitlaridir. Mehnat zahiralari - jamiyatda ishlash uchun umumiy ma’lumot va 
kasbiy bilimlarga ega kishilardir. Moliyaviy zahiralar -davlat yoki tijorat 
tuzilmalari ixtiyorida bo‘lgan pul mablag‘laridir. Energetika zahiralari - energiya 
quvvati mavjud mahsulotlar, masalan, ko‘mir, neft, mahsulotlari, gaz, 
gidroenergiya, elektr energiyasi va hokazolar.
Kibernetika, so‘ngra hisoblash texnikasi va axborotlashtirishning paydo 
bo‘lishi va rivojlanishi bilan axborot so‘zi o‘zining dastlabki ma’nosini saqlab 
qolgan bo‘lsada, ayni paytda bir qator yangi ma’nolarga ham ega bo‘ldi. Axborot 
deganda biz qandaydir bir tizim haqida ma’lumotlar, dalillar, bilimlar 
yig‘indisini tushunamiz.
Tizim haqidagi axborot yoki kuzatish yo‘li bilan yoki ham tabiiy, ham 
modelli tajribalar natijasida yoki mavhum gipotetik tizimlarni o‘rganish - 
mantiqiy xulosa chiqarish asosida olinishi mumkin. Tajriba o‘tkazilguncha 
mavjud bo‘lgan axborot aprior, tajribadan keyingisi - aposterior deyiladi. U 

---

shuningdek chin yoki noto‘g‘ri bo‘lishi mumkin. Axborot olish jarayoni 
ko‘pincha statistik xususiyatga ega bo‘lgani uchun tizim haqidagi axborot 
(ayniqsa murakkabi) determinlashgan yoki ehtimollashgan ham bo‘lishi 
mumkin.
Hozirgi paytda axborotni qanday tushunish haqida quyidagicha nuqtai 
nazarlar yuzaga kelgan:
Axborot - xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlari iste’mol etuvchi zahira 
bo‘lib, energetika yoki foydali qazilmalar zahiralari kabi ahamiyatga ega. 
Jamiyat rivojlangani sari iqtisodiyot, fan, texnika, texnologiya, madaniyat, 
san’at, tibbiyot kabilarning turli masalalari haqidagi mavjud ma’lumotlar, 
axborot zahiralaridan foydalanishni tashkil etish intellektual va iqtisodiy hayotga 
tobora ko‘proq ta’sir ko‘rsatmoqda.
Axborot - fan va texnika rivojlanishi natijalari haqidagi fan-texnika 
ma’lumotlari, bilimlari yig‘indisidir. Boshqacha aytganda, axborot, mazkur 
talqinga binoan, fan-texnika faoliyati axborot xizmati tizimining ma’lumoti va 
“xom-ashyo”sidir. 
Axborot - axborot xizmati tizimlarida fan-texnika faoliyati va turli 
sohalarda kadrlar tayyorlashni shakllantiruvchi mahsulotlar yig‘indisidir, ya’ni 
axborot zahiralarini ishlab chiqarish va iste’mol etish faqat jamiyatning 
intellektual hayoti bilan cheklanadi. Ko‘rinib turibdiki, bu talqinlardan birinchisi 
eng to‘liq, axborot jarayonlari ko‘p qirraligini qamrab oluvchi tushunchani 
bermoqda. Chindan ham, axborot jamiyat va inson faoliyatining barcha 
sohalariga 
kirib 
bormoqda. 
Axborot 
texnologiyalari, 
ayniqsa 
telekommunikatsiyalarning barcha turlari axborot sanoatini eng muhim tarkibiy 
qismlaridir. Zamonaviy axborot texnologiyasi kompyuter texnikasi va aloqa 
vositalari sohasidagi yutuqlariga tayanadi. Axborot texnologiyasi (AT) ob’ekt, 
jarayon yoki xodisaning xolati haqida yangi sifat axboroti olish uchun 

---

ma’lumotlar yig‘ish, qayta ishlash va uzatish (boshlang‘ich axborot) vosita va 
uslublari jamlanmasidan foydalanadigan jarayondir. Axborot jamiyatning 
moddiy va texnologik negizini kompyuter texnikasi va kompyuter tarmoqlari, 
axborot texnologiyalari, telekommunikatsiya aloqalari asosidagi turli xil tizimlar 
tashkil etadi.