Iqtisodiyot fakulteti fan: makroiqtisodiy tahlil va prognozlash

3.2.Soliq siyosatidagi o’zgarishlarning bozor iqtisodiyotidagi roli.
Ayrim toifadagi shaxslar uchun quyidagilar mavjud:
1) xizmat muddatini hisoblash uchun yiliga hisoblangan asosiy qiymatning kamida 1 o‘lchovi miqdorida soliq to‘lash:
Ixtiyoriy ravishda:

• 
  O‘zini o‘zi band qilgan shaxslar;
  
• 
  mehnat shartnomasi asosida chet elda ishlayotgan O‘zbekiston fuqarolari, shuningdek savdo uylarida, vakolatxonalarda (shu jumladan yuridik shaxs bo‘lmagan), O‘zbekistonning davlat organlari va boshqa tashkilotlari tomonidan chet davlatlarida yaratilgan (ochilgan) tashkilotlarda ishlaydigan fuqarolar.
  

Majburiy ravishda:

• 
  “Usta — shogird” maktabi o‘quvchilari (25 yoshga to‘lgach);
  
• 
  dehqon xo‘jaliklari, shuningdek, dehqon xo‘jaligida ishlayotgan jismoniy shaxslar, kamida 4 gektar maydonga ega bo‘lgan shaxsiy yer uchastkasida yoki ushbu hududda kamida 50 boshli qoramol yoki parranda boqish bilan shug‘ullanadiganlar. Shu bilan birga, dehqon xo‘jaligi rahbari soliqni majburiy ravishda, boshqa a’zolar va ko‘rsatilgan shaxslar esa — ixtiyoriy ravishda to‘laydi;
  

2) ushbu toifadagi jismoniy shaxslar uchun soliq to‘lash muddati hisobot yilining 1 dekabr kuni qadar belgilanadi. Bunday holda, soliq miqdori to‘lov kunida belgilangan asosiy hisoblangan qiymat hajmiga qarab hisoblab chiqiladi.
Boshqa jismoniy shaxslar uchun soliqni hisoblash va to‘lash tartibi 2020 yildagi kabi saqlanib qolgan.
Oborot solig‘i
Oborot solig‘ini hisoblash va to‘lash tartibi saqlanib qoldi. Ushbu soliq turi solinmaydigan shaxslar ro‘yxati ma’lum bir toifadagi to‘lovchilar uchun QQS to‘lashni hisobga olgan holda to‘ldiriladi. Quyidagi shaxslar savdo solig‘ini qo‘llash huquqiga ega emas:

• 
  alkogolli ichimliklar, shu jumladan, pivoni chakana sotish uchun statsionar savdo shoxobchalari;
  
• 
  bozorlar va savdo markazlari.
  

Ko‘chmas mulk faoliyati bilan shug‘ullanadigan shaxslar uchun soliq stavkasi 25% dan 13% gacha tushirildi.
Qolgan soliq to‘lovchilar toifalari uchun 2020 yilda amal qiladigan soliq stavkalari saqlanib qolmoqda.
Mol-mulk solig‘i
Yuridik va jismoniy shaxslar uchun mol-mulk solig‘ini hisoblash va to‘lash tartibi, shuningdek, yuridik shaxslar uchun bazaviy soliq stavkasi 2 foiz miqdorida saqlanib qolindi.
Soliq kodeksining 415-moddasi to‘rtinchi qismida nazarda tutilgan ob’ektlarga nisbatan pasaytirilgan soliq stavkasini 0,2 dan 0,4 foizga oshirish yo‘li bilan yuridik shaxslar uchun pasaytirilgan soliq stavkasini bosqichma-bosqich bazaviy stavkaga yetkazish davom ettirilmoqda.
Jismoniy shaxslar uchun 2020 yilda amal qiladgan soliq stavkalari 1,15 baravarga indekslanadi. Buning sababi shundaki, jismoniy shaxslar uchun ko‘chmas mulkka bo‘lgan huquqlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazishni amalga oshiruvchi organlar tomonidan belgilanadigan soliq solinadigan ob’ektlarning kadastr qiymatining (soliq bazasi) kattaligi 2018 yilda saqlanib qoladi.
Shu bilan birga, 2021 yilda jismoniy shaxslar uchun 2018 yilda aniqlangan kadastr qiymati asosida hisoblangan soliq miqdori 2020 yil uchun hisoblangan soliq miqdoridan 30 foizdan oshmasligi kerak.
Soliq imtiyozi sayyohlik zonalarida joylashgan sanatoriy-kurort muassasalarining bir qismida bekor qilinadi.

Shu bilan birga, Qoraqalpog‘istonning Jo‘qorg‘i Kengesi va xalq deputatlari viloyat Kengashlariga turistik zonalarda joylashgan alohida sanatoriya muassasalari egallab olgan yer uchastkalariga nisbatan soliq stavkasini kamaytirish yoki mol-mulk solig‘idan ozod qilish huquqi berildi. Jismoniy shaxslarning mol-mulk solig‘i bo‘yicha soliq solish ob’ektiga ko‘p qavatli uy bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan avtoturargoh kiradi. Ushbu mol-mulk soliq bazasiga 0,23% soliq stavkasi bo‘yicha soliq solinadi.

Yer solig‘i
Yuridik va jismoniy shaxslardan yer solig‘ini hisoblash va to‘lash tartibi, shuningdek, qishloq xo‘jaligi yerlari uchun belgilangan soliq stavkasi qishloq xo‘jaligi yerlarining standart qiymatiga nisbatan 0,95 foiz miqdorida saqlanib qolindi.
Meva-sabzavotchilik qishloq xo‘jaligi korxonalari uchun meva-sabzavot mahsulotlari egallagan yerlar bo‘yicha, shuningdek, dehqon xo‘jaliklarining sug‘oriladigan va sug‘orilmaydigan qishloq xo‘jaligi yerlari uchun qishloq xo‘jaligi yerlarining normativ qiymatidan kelib chiqqan holda yer solig‘i to‘lash tartibi joriy etiladi.
Dehqon xo‘jaligi uchun berilgan qishloq xo‘jaligi yerlariga soliqni hisoblash soliq solish ob’ekti bo‘lmagan qishloq xo‘jaligi yer uchastkalarini chiqarib tashlagan qishloq xo‘jaligi yerlarining standart qiymatini belgilaydigan organ ma’lumotlari asosida yer uchastkasi joylashgan joyda soliq organlari tomonidan amalga oshiriladi.
Jismoniy shaxslarga yakka tartibdagi uy-joy qurish va turar joy binosini obodonlashtirish uchun beriladigan uy-joy mulkdorlari yer uchastkalari yakka tartibdagi uy-joy qurilishi uchun ajratilgan yer uchastkalari uchun belgilangan soliq stavkasiga qo‘llanadi. Soliq kodeksida yuridik va jismoniy shaxslar uchun qishloq xo‘jaligiga tegishli bo‘lmagan yerlar uchun soliqlarning asosiy stavkalarini (mutlaq ma’noda) mamlakat hududlari sharoitidan kelib chiqib belgilanadi.

XULOSA
Qishloq xo‘jaligi bo‘lmagan yerlar uchun soliq stavkalarining o‘ziga xos miqdori quyidagi tartibda belgilanadi:

• 
  Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi va viloyatlar xalq deputlari Kengashlari 0,5 dan 2,0 gacha bo‘lgan kamayturuvchi va oshiruvchi koeffitsiyentlarni qo‘llagan holda, belgilangan bazaviy soliq stavkalari asosida tuman va shaharlar kesimida ularning iqtisodiy rivojlanishiga qarab, soliq stavkalarini belgilaydi;
  

• 
  tumanlar va shaharlar xalh deputatlari Kengashlari belgilangan soliq stavkalariga Toshkent shahri uchun esa — belgilangan bazaviy soliq stavkalariga 0,7 dan 3,0 gacha bo‘lgan kamayturuvchi va oshiruvchi koeffitsiyentlarni ularning hudularida joylashgan daha, massiv, mahalla, ko‘cha kesimida kiritadi.
  

Shu bilan birga, tumanlar va shaharlar Kengashlari yakka tartibdagi yer uchastkalariga nisbatan 3 baravargacha oshirilgan yer solig‘i stavkalarini, shuningdek, sayyohlik zonalarida joylashgan maydoni 1 gektardan ortiq jismoniy shaxslardan foydalanishda yer uchastkalarini belgilash huquqiga ega.
Yuridik shaxslar 2021 yil uchun qishloq xo‘jaligiga tegishli bo‘lmagan yerlar bo‘yicha soliq hisobotlarini soliq idoralariga 2021 yilning 10 yanvarigacha taqdim etishlari lozim.
2021 yilda jismoniy shaxslardan olinadigan soliq miqdori (yakka tartibdagi tadbirkorlar bundan mustasno) 2020 yilda hisoblangan soliq summasidan 30 foizdan oshmasligi kerak.
2020 yilgi davlat byudjeti to‘g‘risidagi qonunda nazarda tutilgan soliq stavkalarini qo‘llash bilan bog‘liq ayrim normalar ham Soliq kodeksiga o‘tkaziladi.
Soliq kodeksining 429-moddasida nazarda tutilgan, ilgari soliq imtiyozlari berilgan alohida ob’ektlar egallagan yer uchastkalariga nisbatan soliq stavkasining kamaytiruvchi soliq koeffitsiyenti 0,1 dan 0,25 ga oshiriladi.
Barcha turdagi chiqindilarni saqlash va ularni yo‘q qilish uchun ajratilgan yer uchastkalari yuridik shaxslardan olinadigan yer solig‘i bo‘yicha soliq solish ob’ektidan chiqarib tashlanadi.
Quyidagi yerlarning egallagan qismida yuridik shaxslar uchun soliq imtiyozlari bekor qilinadi.

• 
  sayyohlik zonalarida joylashgan kurort muassasalari;
  
• 
  onalarning dam olish va sog‘lomlashtirish joylari, dam olish uylari.
  

Shu bilan birga, Jo‘qorg‘i Kenges va hududiy kengashlarga turistik zonalarda joylashgan alohida sanatoriy-kurort ob’ektlari egallab olgan yer uchastkalariga nisbatan soliqning kamaytirilgan stavkasini belgilash yoki yer solig‘idan ozod qilish huquqi berildi.
Suvni tejaydigan texnologiyalarni joriy etish uchun soliq imtiyozlari suvni tejaydigan texnologiyalarning boshqa turlarini o‘z ichiga olgan holda kengaytirilmoqda. 2021 yilning 1 yanvarigacha soliq imtiyozidan faqat tomchilatib sug‘orish tizimidan foydalangan soliq to‘lovchilar foydalanishi mumkin edi.
2021 yilning 1 yanvaridan boshlab suvni tejaydigan sug‘orish texnologiyalari joriy qilingan oy (suv purkagich, diskret va boshqa (shu jumladan tomchilatib yuborish)) joriy qilingan yer ham soliqdan besh yilgacha ozod qilinadi.
Suvni tejaydigan sug‘orish texnologiyalari tizimi joriy qilingan oy boshidan boshlab besh yil ichida foydalanishga yaroqsiz yoki demontaj qilingan taqdirda, soliq imtiyozlari soliq imtiyozlari qo‘llaniladigan butun davr uchun soliq majburiyatlari tiklanishi bilan bekor qilinadi. Baliqlarni ko‘paytirish (yetishtirish) uchun samarasiz foydalaniladigan sun’iy suv havzalari egallagan yerlarga nisbatan yuqori soliq stavkalarini belgilash va yer solig‘i bo‘yicha soliq imtiyozlarini bekor qilish choralari qo‘llaniladi.
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni hisoblash va to‘lash tartibi saqlanib qoldi. Soliq stavkalari Soliq kodeksi bilan belgilanadi, ularning indeksatsiyasi 15 foizni, iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari uchun esa 30 foizni tashkil etadi. Shu bilan birga, soliq stavkalari kommunal xizmatlar uchun 2020 yil darajasida qoladi va qishloq xo‘jaligi yerlarini sug‘orish va dehqon xo‘jaliklarini ham o‘z ichiga olgan baliqlarni ko‘paytirish (yetishtirish) uchun ishlatiladigan suv hajmi bo‘yicha yagona soliq stavkasi 1 kubometr uchun 40 so‘m miqdorida belgilanadi.
Sun’iy suv havzalarida baliq yetishtiruvchi baliqchilik xo‘jaliklari soliq bazasini tabiiy va sun’iy suv havzalaridan olingan va ushbu suv havzalariga qaytarib quyiladigan suv hajmining farqiga qarab aniqlanadi, kollektor-drenaj tarmog‘iga qaytarib quyiladigan suv hajmi bundan mustasno. Suv resurslarini hisobga olish vositalari mavjud bo‘lmagan va foydalanilgan suv resurslarining haqiqiy hajmini aniqlashning iloji bo‘lmagan taqdirda qishloq xo‘jaligida, shu jumladan baliq yetishtirishda soliq bazasi suvdan foydalanish va suvni iste’mol qilish sohasidagi vakolatli organ tomonidan tasdiqlangan suv resurslari iste’molining normativlariga muvofiq aniqlanadi.
Soliq solish ob’ekti va (yoki) soliq stavkasi turli bo‘lgan bir necha turdagi faoliyat bilan shug‘ullanuvchi soliq to‘lovchilar bunday faoliyat turlari bo‘yicha alohida-alohida hisob yuritishlari shart va tegishli soliq stavkalari bo‘yicha soliq to‘lash tartibi kiritilmoqda. Suvdan foydalanish va suvni iste’mol qilish sohasidagi vakolatli organ har yili ular foydalanadigan suv resurslarining kutilayotgan hajmi to‘g‘risida ma’lumot beradi:
joriy soliq davrining 10 dekabridan kechiktirmay — soliq bazasini aniqlash uchun qishloq xo‘jaligida, shu jumladan baliq yetishtirishda suv resurslaridan foydalanadigan yuridik shaxslarga;
hisobot yilidan keyingi yilning 20 yanvaridan kechiktirmay — dehqon xo‘jaliklari uchun soliqni hisoblash uchun suvdan foydalanilgan yoki suv iste’mol qilingan joydagi soliq organlariga.
Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqni hisoblash va to‘lash tartibi saqlanib qoldi.
Quyidagi foydali qazilmalar uchun 5 foiz miqdorida, biroq 1 kub. m uchun 7 500 so‘mdan kam bo‘lmagan miqdorda yagona soliq stavkasi belgilanmoqda: qurilish qumlari, qum-shag‘al aralashmasi, qumtoshlar, qurilish mayda toshlari (karbonat jinslar), qurilish mayda toshlari (granitlar, porfiritlar va slanets jinslari).
“Navoiy kon-metallurgiya kombinati” DK va “Olmaliq kon-metallurgiya kombinati” OAJ uchun oltin, kumush, palladiy (20% edi) va mis (15%) uchun soliq stavkalari 15% etib belgilandi.
Boshqa foydali qazilmalar turlari uchun 2020 yilda amal qiladigan soliq stavkalari bir xil bo‘lib qolmoqda. Chakana savdoda sotilgan oltin zargarlik buyumlari uchun to‘lov miqdori 1 gramm uchun 1000 (bir ming) so‘m miqdorida saqlanadi. 1 yanvardan boshlab barcha xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar uchun, mulk shaklidan qat’i nazar, asosiy vositalarni yillik majburiy qayta baholash bekor qilinadi. 19 turdagi tovarlarni O‘zbekiston hududiga olib kirishda bojxona bojining nol stavkasini qo‘llash muddati uzaytirildi.