Iqtisodiyot asoslari fani predmeti vazifasi va ahamiyati

1-bo‘limda 5 ta maqsad belgilangan. Asosiy maqsad raqobat muhitini yaratishdir. Qayta tashkil etishni ko‘rsatkichlari sifatida tarmoqning, korxonaning monopollashtirilish darajasi, xususiylashtirilgan, korxonalarning soni va ulushi, xodimlar soni, mahsulotning hajmi hamda ulushi aytib o‘tiladi. Qishloq xo‘jaligiga taalluqli ko‘rsatkichlar: fermerlar soni, ularga qarashli yerlarning umumiy maydoni, mahsulotning hajmi, qayta tashkil etilgan davlat xo‘jaliklari va chorvachilik majmualari soni keltiriladi.

Bu bo‘limning ikkinchi maqsadi – narxlarni erkinlashtirishdir. Ushbu maqsadning ko‘rsatkichlari sifatida esa bozor baholari va qayd qilingan narxlarda sotiladigan mahsulot tuzilmasi, mahsulotning chakana narxlarining ulgurji narxlaridan oshiqcha foizlari, mahsulotning ichki narxlarining jahon narxlariga nisbatan chiqariladi.

Uchinchi maqsad sifatida resurslarni qattiq taqsimlash ulushini qisqartirish belgilangan. Bu maqsadning ko‘rsatkichlariga: ishlab chiqarish vositalarining, tovar resurslarining birjalar, savdo uylari va bozorning boshqa tuzilmalari orqali sotilgan ulush, davlat idoralari orqali yetkazib berish ulushi kiradi.

To‘rtinchi maqsad – bu kapitalni qo‘lga kirita olishdir. U nodavlat sektoriga ajratiladigan kreditlar ulushi, foizlar darajasi, mulk shaklining turli xili bo‘yicha kreditlarning qaytarilish muddatlari, davlat subsidiyalarining hajmlari bilan xarakterlanadi.

Nihoyat ushbu bobning beshinchi maqsadi axborot-huquqiy xizmat bozorini rivojlantirishdir. Bunda polsalting (ishlab chiqaruvchilarga, xaridorlarga sotuvchilarga iqtisodiy tashkil qilish masalalari bo‘yicha maslahatlar berish) auditorlik (xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy hisobotlarini tahlil va mustaqil ekspertiza qilish), lizing (kapital qo‘yilmalarni asosiy fondlarga moliyalashtirish) va boshqa xizmat turlarini ko‘rsatuvchi tashkilotlarning soni haqidagi ma’lumotlar keltiriladi.

2-bo‘limda uchta maqsad belgilangan bo‘lib, ularning har biri, shuningdek, ma’lum ko‘rsatkichlarga ega.

1) daromadlarga qo‘yilgan cheklanishlarni olib tashlash. Bu maqsad korxonalarni ularning rentabillik darajasiga qarab taqsimlash hisobiga, zarar ko‘rib ishlayotgan korxonalar sonini, zararlar, subsidiyalar, dotatsiyalarning hajmlarini belgilash hisobiga hal qilinishi mumkin;

2) faoliyat mahsulotlarini erkin taqsimlash huquqlaridan foydalanish. Bu faoliyatning ko‘rsatkichlari davlat buyurtmasidan ortiqcha ishlab chiqarilgan mahsulotning ulushi va mahsulotning sotilish yo‘nalishlaridir;

3) mehnat natijalari uchun javobgarlikni kuchaytirish seksiyalari, jarimalar va hokazolar shaklida belgilanadi.

3-bo‘lim “Mehnat faoliyatining motivatsiyasi” deb ataladi. Motivatsiya so‘zi bu yerda asoslanganligi, qaysi maqsaddan kelib chiqilgani, qaysi maqsadga yo‘naltirilgani ma’nosida ishlatiladi. Ushbu bo‘limda faqat bitta maqsad ko‘zda tutiladi. Bu hammani tenglashtirish, barchaga bir xil taqsimlashdan voz kechish va mehnatga qarab taqsimlash tamoyilini kuchaytirishdir. Ko‘rsatkichlar sifatida:

1) kontraktlar va ishlarning natijalarini, samaradorligini hisobga olishning boshqa shakllari bo‘yicha mehnatga haq to‘lash ulushi;

2) mehnatga eng kam (minimal) va o‘rtacha haq to‘lash nisbati;

3) aqliy va jismoniy mehnat uchun to‘lanadigan haqlar nisbati belgilangan.

4-bo‘limda ishlab chiqarish faoliyatini faollashtirish ko‘rib chiqiladi. Unda ikki maqsad keltiriladi:

1) ular bo‘yicha mablag‘larni qaytishi debitorlik va kreditorlik qarzlari va mehnat unumdorligini o‘sishi belgilanadigan resurslardan samarali foydalanish;

2) Investitsion faollikni kuchaytirish. Bu maqsadda iste’molga va jamg‘arishga yo‘naltirilgan mablag‘larni nisbati, shuningdek, investitsiyalarni manbalar bo‘yicha o‘sish sur’ati va tuzilmalari ko‘rsatkichlar qilib belgilangan.

“Boshqarishning iqtisodiy usullariga o‘tish” deb nomlangan 5-bo‘limda bitta maqsad – davlat boshqaruv idoralarining o‘zgartirilishi belgilangan. Bu maqsadni amalga oshirish uchun davlat va xo‘jalik vazifalarining ajratilishi, qayta ishlab chiqarish vositalarining markazlashtirilishi, foydani konsentratsiyalashtirish ulushini belgilanishi ko‘zda tutiladi. Bundan tashqari, rahbarlar-menejerlarni kontrakt tizimi bilan qamrab olish darajasini, mehnatga haq to‘lashni differensiyalash darajasini belgilash ko‘zda tutiladi.

Va nihoyat 6-bo‘lim – tashqI iqtisodiy faoliyatning faollashtirilishi. Unda quyidagi uchta maqsadga erishishi ko‘zda tutiladi:

1) tashqi iqtisodiy faoliyatni olib borish huquqiga ega bo‘lgan shaxslar soniga va davlat hamda nodavlat tuzilmalaridagi tovar almashish hajmlarining nisbatiga bog‘liq bo‘lgan tashqi savdoni erkinlashtirish;

2) Xom-ashyoni eksport qilishdan tayyor mahsulotni eksport qilishga o‘tish. Eksportning tuzilmasi (tarkibi) tayyor mahsulotni eksport qilish sur’ati – bu maqsadning ko‘rsatkichlaridir.

3) Jahon iqtisodiyotiga integratsiyalanish. Buning uchun mahsulotni sotishning eksport qilishni, MDH mamlakatlarga chiqarishni, respublikada foydalanishni aniqlab beradigan tuzilma ma’lum bo‘lishi kerak.

Bundan tashqari, tashqi tovar aylanmasini o‘sish sur’atlari, tuzilgan savdo shartnomalarining soni, xorijiy Investitsiyalar hajmi, qo‘shma korxonlarning miqdori ham ma’lum bo‘lishi kerak.
Nazorat savollari
1. Iqtisodiy nazariya va siyosat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar qanday?

2. Iqtisodiy siyosatning asosiy vazifalarini shakllantirib bering.

XO‘JALIK TIZIMINI SHAKLLANTIRISH SIYOSATI
Moliyaviy munosabatlar bozor xo‘jaligi subyektlari orasida, shuningdek, tarmoqlar va mintaqalar o‘rtasida (bir tomondan, davlat va boshqa tomondan korxonalar, aholi, jamiyat tashkilotlari, ikkinchi tomondan, korxonalar o‘rtasida, korxonalar ichida, korxonalar va banklar o‘rtasida) vujudga keladi. Bu aloqalar moliyaviy munosabatlarning tizimi, tuzilmasini tashkil qiladi.

Soliqqa tortish – davlat bilan birga tug‘ilgan qadimiy iqtisodiy mexanizmalardandir. Soliq solmasdan davlat mavjud bo‘la olmaydi.

Soliq solish – daromadlarni va davlat mablag‘lari manbaalarini tartibga solish usulidir.

Soliq tizimini tuzish tamoyillari

Umumiylik – daromad oluvchi hamma iqtisodiy subyektlarni soliq bilan qamrab olish.

Mo‘’tadillik – soliq turlari va soliq stavkalarining vaqt mobaynida o‘zgarmasligi, qat’iy bir darajada turishi.

Tengyuklanganlik – himoyaning daromadi va foydasi ulushlari hisobiga soliqlarning aynan bir xil stavkalar bo‘yicha undirilishi.

Majburiylik – soliqlarning majburiy ekanligi.

Ijtimoiy adolat – xo‘jalik hayotining hamma ishtirokchilari soliqlar masalasi bo‘yicha bir xil sharoitga qo‘yilgan.

Soliqqa tortiluvchi obyektga qarab soliqlar quyidagi turlarga bo‘linadi:

- huquqiy shaxslar to‘laydigan soliqlar;

- jismoniy shaxslar to‘laydigan soliqlar.

Soliq manbaini soliqqa tortish obyektidan ajrata olish zarurdir.

Manba – soliqqa tortish obyektga bog‘liq bo‘lmagan, jamiyatning sof daromadidir.

Obyekt – bu miqdoriy o‘lchanadigan fenomendir. U soliqlarni hisoblash uchun baza bo‘lib xizmat qiladi.

 korxonadan olinadigan daromad yoki aholining daromadi;

 mulk (ko‘char va ko‘chmas mulk);

 mulkni meros qilib qoldirish, sovg‘a qilish paytida, shuningdek, bitishuvlarni ayrim turlari (qimmatbaho qog‘ozlar bilan o‘tkaziladigan amallar);

 tovarlarni chet elga chiqarish (bois to‘lovlar) soliqqa tortish obyektlaridir.

Mexanizmlarga ko‘ra, soliqlar ikkita asosiy to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvosita soliqlar guruhiga bo‘linadilar.

To‘g‘ridan-to‘g‘ri soliqlar mulk egalari, daromad oluvchilardan undiriladi.

Bilvosita soliqlar tovarlar va xizmatlarni sotish yoki iste’mol qilish sohasida undiriladi. Ya’ni pirovard natijasida mahsulotning iste’molchilariga yuklanadi.

Soliqqa tortish obyektlari:

 daromad;

 kapital;

 yer;

 xo‘jalik aylanmasi;

 ayrim tovarlar aniqroq mezonlardir.
Soliqqa tortish obyektlariga muvofiq soliqlarni tasniflash

Real	Shaxsiy		Fiskal monopol	Aksizlar	Bojxona to‘lovlari
Yer Uy-joy Qimmat-baho qog‘ozlarga	Aholidan daromad solig‘i Korparotsiya-larning foydasiga soliq Kapitalni-ng o‘sishiga meros va sovg‘alardan mulk solig‘i		Yakka tartibdagi universal (aylanmadan soliq) qo‘shilgan qiymat Solig‘i	Tovar-larning ayrim turlariga	Kelib chiqi-shi bo‘yicha: eksport import Maqsadlar bo‘yicha: fiskal protension dempingga qarshi stavkalar bo‘yicha spetsifik (o‘ziga xos) va boshqalar

Soliqqa tortish tizimida obyektlar bilan bir qatorda soliq stavkalari va soliq imtiyozlari ham ulardan kam rol o‘ynamaydilar.

Soliq stavkasi:

 eng katta soliq stavkasidan;

 o‘rtacha soliq stavkasidan;

 nolinchi stavkasidan;

 imtiyozli stavkadan iborat bo‘ladi.

Soliq imtiyozlari – bu ayrim korxonalarga ularning yo‘nalishlari, chiqarayotgan mahsulotlarining holatiga qarab soliq stavkalarini kamaytirish yoki ularni to‘lashdan to‘liq ozod qilishdir.

Soliq tizimlari

Soliqqa tortishning progressiv (o‘sib boruvchi) tizimi – undirish usuli bo‘lib, unda soliq stavkasi daromadning soliq solinadigan hajmi yoki mulkning qiymati o‘sib borgan sari oshib boradi.

Soliq solishning proporsional tizimi – soliq undirishning shunday usuliki, unda soliqqa tortish bazasi (daromad, foyda, mulk va hokazolar)ning mutlaq hajmidan qat’i nazar, soliq solishning yagona stavkasi qo‘llaniladi.

Soliqqa tortishning regressiv (pasayib, kamayib boruvchi) tizimi – soliq undirishning shunday usuliki, unda soliqlarni hisoblash sxemasi (chizmasi usuli) proporsional tizimining ko‘zgudagi teskari aksidir: bu tizimda soliq stavkasining soliqqa tortiladigan daromad yoki mulkning mutlaq hajmining o‘sishiga qarab kamaytirib borilishi ko‘zda tutilgan.

Raqobatga bardoshlilikni belgilash

Raqobatga bardoshlilik deyilganida tovarning bozordagi muvaffaqiyatini, ya’ni keng taqdim etilgan raqobatlashuvchi tovarlar olami (o‘xshash)lar o‘rtasida aynan shu tovarning afzalligini belgilovchi, tovarning bozordagi muvaffaqiyatining hal qiluvchi omili bo‘lgan iste’mol va qiymat (baho) xarakteristikalari tushuniladi.

Sifat – bu mahsulotning unga shart qilib qo‘ygan yoki ko‘zda tutilgan talablarni qondirish qobiliyatini beruvchi xususiyatlar va xarakteristikalar yig‘indisidir. Sifat raqobatbardoshlilikning tarkibiy qismidir. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida bozor tovarning raqobatga bardoshliligini va sifatini o‘zi tartibga soladi. Davlat o‘rni esa ularni qo‘llab-quvvatlashdan iboratdir, xolos. Buning uchun choralarning tizimi tuzilgan. Bular:

Eng avvalo, qonunchilik bazasidir. Uning asosini iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish haqidagi qonun standartlashtirish va sertifikatlashtirish haqidagi qonun, standartlashtirish, me’yorlar va qoidalar ustidan davlat nazorati to‘g‘risidagi qonun va boshqa hujjatlardir.

Standartlashtirish – texnikaning va axborot tizimlarining qo‘shiluvchanligini, o‘zaro almashinuvini, unifikatsiyalanishi (bir xillikka keltirilishi)ni, tiyinlashtirilishini, mahsulotlar va ishlarning ishlab chiqarish sifatini boshqarish jarayonlarining xavfsizlik me’yorlari va ekologik talablarga javob berishini, xarakteristikalar va xususiyatlarining birligini ta’minlovchi bebaho vositadir. Standartlashtirish obyektiv iqtisodiy qonunlarini namoyon bo‘lishining shakllaridan biridir.

Sertifikatlashtirish – sertifikat yoki muvofiqlik belgisi vositasida mahsulotning ma’lum bir standartlariga yoki tashqi sharoitlarga mos, javob bera olishlarini tasdiqlash maqsadidagi harakatlar va jarayonlarning yig‘indisidir.

Davlat mahsulotning raqobatga bardoshligini aniqlash mezonlarini ishlab chiqadi. Bular:

 texnik parametrlar;

 mo‘ljal parametrlari;

 ergonomik parametrlar;

 estetik parametrlar;

 me’yoriy parametrlar.

Pulni tartibga solishni o‘rnatish

Hukumat muomalada bo‘lgan Pullarning miqdorini bir qator sabablarga ko‘ra, nazorat qilishga intiladi. Birinchidan, agar narxlar ko‘tarilsa, hukumat inflyatsiyadan xavfsirab, muomaladagi pul miqdorini qisqartirishga yoki juda bo‘lmaganda uning o‘sish sur’atini pasaytirishga harakat qiladi. Agarda aksincha bo‘lib, pasayish kutilayotgan bo‘lsa, hukumat aylanmadagi (muomaladagi) pul miqdorini oshirib, summalar xarajatlarni oshirishga intiladi.

Bu maqsadlarga erishish usullari monitor siyosat nomi bilan ma’lum. Bu nazariya tarafdorlari davlat xo‘jalik hayotiga aralashishini pul massasining o‘sishining mo‘’tadil sur’atini qo‘llab-quvvatlash bilangina cheklashi lozim deb hisoblaydilar. Ularning fikriga ko‘ra, uzoq muddatli planda moliyaviy ekspansiya foiz stavkalarining o‘sishigagina olib keladi, holbuki, kredit-pul ekspansiyasi ishlab chiqarishni kengaytirishni emas, balki faqat inflyatsiyani rag‘batlantiradi. Pul-kredit tizimining qobiliyatiga tayanuvchi monetar iqtisodiy siyosat iqtisodiyotning ishlashi va rivojlanishiga sezilarli tarzda ta’sir ko‘rsatishi mumkin.

Davlat pul birligi qiymatining mo‘’tadillashishi uchun javobgardir, buning uchun u tegishli fiskal siyosatni olib boradi va pul taklifini nazorat qiladi.

Pullarning aksariyat qismi bank depozitlari shaklida saqlanadi, monter siyosat esa depozitlarning darajasini tartibga solishga yo‘naltirilgan. Bank depozitivlarining hajmlari:

 mijozlarning kreditlardan foydalanish xohishlari va imkoniyatlari (kreditlarga talab)ga;

 banklarning qarz taqdim etish imkoniyatlari (kreditlar taklifi)ga bog‘liqdir.

Markaziy bank banklarning mijozlariga bo‘lganidek, banklarning o‘zlariga ham ta’sir qilishga da’vat etilgan. Markaziy bank pulga bo‘lgan talabni:

 foiz stavkalarini o‘zgartirish;

 tijorat banklariga moliya masalalari bo‘yicha farmoyishlar berish yo‘li bilan nazorat qiladi.

Iqtisodiy tuzilmaga ta’sir

O‘zbekiston iqtisodiyotini tuzilmaviy qayta tashkil qilishning ikki jihatini ko‘rib chiqish mumkin.

Birinchi (faol) ssenariy – iqtisodiyotning qayta ishlash sanoati yetakchi rol o‘ynaydigan eksportga mo‘ljal oldirilgan tuzilmasini shakllantirish.

Ikkinchi (passiv) ssenariy – importning o‘rnini bosuvchi tuzilmani va iqtisodiyotning xom ashyoviy mo‘ljal olganligini saqlab qolish.

Eksportga mo‘ljal oldirilgan rivojlanishning birinchi bosqichida ustuvorlik iqtisodiyotning xalqaro savdoda O‘zbekiston an’anaviy ustunlikka ega bo‘lgan tarmoqlariga beriladi. Bu ushbu bosqich (2000-2005 yillar) uchun raqobatga qobiliyatli yengil, oziq-ovqat, sanoatlarining va qishloq xo‘jaligining kichik tarmoqlari, gazni qayta ishlash asosida sintetik smolalar, plastmassalar ishlab chiqarish, kaliyli va fosforli o‘g‘itlar ishlab chiqarish, sayyohlikni va u bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan badiiy keramika hamda zargarlik buyumlari ishlab chiqarishni rivojlantirishdir. Samolyot-sozlik va avtomobilsozlik yangi impuls oladilar.

Bu bosqichda ikkinchi bosqich – texnologik va ilmiy ishlanmalar katta sig‘imda qo‘llanilgan mahsulotlarni ishlab chiqarish bo‘yicha iqtisodiyotning eksportga mo‘ljallashtirilgan rivojlantirilishiga qaratilgan tadbirlarning bajarilishini ta’minlash uchun sharoitlar shakllantiriladi.

Bu ustuvorliklarni hayotga tatbiq etish uchun ssenariy bir qator vazifalarni hal qilishni ko‘rib chiqadi. Bu vazifalar qatoriga quyidagilar kiritilishi mumkin:

 raqobatga bardoshlilikni xom ashyoni qayta ishlashning, mahsulotni saqlash, o‘rash (upakovka qilish) va transportirovka qilishning zamonaviy texnologiyalarini joriy qilish hisobiga oshirish;

 qishloq xo‘jaligida yetakchi bo‘lishlari kerak bo‘lgan fermer va dehqon xo‘jaliklari, xususiy sektorni rivojlantirish bilan bog‘liq bo‘lgan agrar islohotlarni chuqurlashtirish;

 mahsulot birligini chiqarish uchun ketadigan xarajatlarni qisqartirish, ishlab chiqarishni moddiy va energika sarfini kamaytirish;

 iqtisodiyotning eksportga mo‘ljallantirilgan tuzilmalar uchun huquqiy bazani takomillashtirish;

 inflyatsiyani past darajada ushlab turish, soliq tizimining samaradorligini oshirish;

 bank-moliya tizimini rivojlantirish;

 O‘zbekistonning jahon bozoriga chiqishi uchun transport yo‘llari, kommunikatsiyalar va axborot infratuzilmalari tizimlarini shakllantirish va rivojlantirish;

 xususiy tadbirkorlik, kichik va o‘rta biznesni himoya qilish va qo‘llab-quvvatlash, real mulkdorlar sinfini vujudga keltirish;

 yangi ish o‘rinlari yaratish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish;

 iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish tizimini erkinlashtirish;

 iste’mol bozorini vatanimizda ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar bilan to‘ldirish;

 Iqtisodiyotning hududiy tuzilmasini takomillashtirish.

Eksportga mo‘ljallangan rivojlantirishning ikkinchi bosqichi 2006-2010 yillarga belgilanmoqda. Bu davr mobaynida 1-davrdagi vazifalarni bajarish davom ettirilishi, shuningdek, og‘irlik markazini O‘zbekistonning xalqaro savdodagi yangi raqobat ustunliklarini tuzishga, ishlov berish sanoatining yuqori texnologik, ilmiy sig‘imi baland tarmoqlarini rivojlantirishni tezlashtirishga ko‘chirish ko‘zda tutiladi. Quyidagilar tarmoq ustuvorligiga ega bo‘lishlari lozim: samolyotsozlik, qishloq xo‘jaligi mashinasozligi, ko‘tarish-transport uskunalarini ishlab chiqarish, murakkab radioelektron texnika vositalarini ishlab chiqarish, foto va quyosh elementlarini ishlab chiqarish, plastmassa mahsulotlari sanoati, mahalliy xom ashyodan foydalanib, dori-darmonlar ishlab chiqarish, axborot texnologiyalari va dasturiy ta’minot ishlab chiqarish.

Buning uchun mazkur ssenariy bo‘yicha quyidagi vazifalarni hal qilish ko‘zda tutiladi:

 korxonalarning va ustuvor tarmoqlarning moliyaviy chidamliligini qo‘llab-quvvatlash;

 ustuvor tarmoqlarda ilg‘or texnologiyalar va ishlab chiqarishda boshqarishning ilg‘or usullaridan foydalanish hisobiga iqtisodiyotning raqobat bardoshligini ko‘tarish;

 ilmiy-texnologik potensialni mustahkamlashni davom ettirish;

 muqobil transport yo‘laklarini Buyuk ipak yo‘li yo‘nalishida shakllantirishni tugallash;

 unumdor mehnatga (ilmiy va muhandislik mehnatiga alohida rag‘batlantirish bilan qo‘shib) rag‘batlantirish mexanizmini kuchaytirish;

 ishlab chiqarishning moddiy va energetika sarfini yanada pasaytirish, qayta ishlab chiqarish resurslarini tejovchi tipiga o‘tish.

Stsenariyni ikkinchi (passiv) varianti – iqtisodiyotning import o‘rnini bosuvchi tuzilmasini va xom ashyoviy mo‘ljalini saqlab qolish.

Jahon banki eksportlari ko‘plab mamlakatlar bo‘yicha statistik ma’lumotlarni tahlil qildilar. Bu tahlil shuni ko‘rsatdiki, rivojlanishning import o‘rnini bosuvchi kuchli strategiyasiga ega bo‘lgan davlatlar uzoq muddatli planda yillik o‘rtacha 25 foizdan ortiq bo‘lmagan iqtisodiy o‘sishga erishgan bo‘lsalar, eksportga mo‘ljal oldirilgan kuchli rivojlanish strategiyasini qo‘llagan mamlakatlar shu vaqtning o‘zida 78 foizli iqtisodiy o‘sish sur’atiga erishdilar.

O‘zbekiston hukumati mavjud xom ashyo resurslarining shart-sharoitlarini hisobga olgan holda import o‘rnini bosish strategiyasiga asoslanib, sanoatlashtirish siyosatini olib bormoqda, ammo u shu bilan bir vaqtda mamlakatning eksport potensialini rivojlantirishga katta e’tibor bermoqda.

Ammo dunyo tajribasi bir vaqtning o‘zida bu ikki yo‘nalishni rivojlantirish mumkin emasligini ko‘rsatmoqda. Bu shu bilan bog‘liqki, importni qisqartiruvchi har qanday himoya (boj, kvota, konvertatsiyalashga cheklashlar) bu bilan bir vaqtda eksportni ham qisqartiradi.

Import o‘rnini bosuvchi ishlab chiqarishni ustun rivojlantirish to‘lov balansi tanqisligini va davlat qarzining o‘sishiga investitsiyalarning qisqarishiga va ilg‘or uskunalarning namoyishiga olib kelishi mumkin. Asosiy vositalarning oshirilishi kuchayadi. Bularning hammasi ishlab chiqarishning pasayishiga olib keladi, ya’ni bu ssenariyning istiqbolsiz ekanligi shundoq yaqqol ko‘rinib turibdi.


Nazorat savollari
1. Davlat mamlakatda pul aylanmasini tartibga solishni qanday amalga oshiradi?

2. Soliq tizimini tuzishda qanday tamoyillarga amal qiladilar?

3. Soliqlar qanday guruhlarga bo‘linadi?

4. Nimalar soliqqa tortish obyekti bo‘lib xizmat qiladi?

5. Zamonaviy soliq tizimlarini aytib bering.
IQtisodiy JARAYONNI TARTIBGA

SOLISH SIYOSATI
Kon’yunktura siyosati (davlat va davlat tashkilotlari)

O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarni o‘tkazish besh asosiy tamoyildan kelib chiqadi:

 iqtisodiyotning siyosatdan ustunligi. Iqtisodiyot mafkuradan xoli bo’lishi kerak;

 davlat – bosh islohotchidir;

 bozor iqtisodiyotiga izchillik bilan o’tishni amalga oshirishda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solib turish richaglarini qo’ldan chiqarib bo’lmaydi, iqtisodiyotning boshqarilishini ta’minlash kerak;

 hamma joyda boshqaruvning barcha bosqichlarida ijro intizomini va huquqiy tartibotni mustahkamlash, respublika konstitutsiyasi va qonunlarining ustuvorligini ta’minlash;

 aholining, ayniqsa, kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy jihatdan himoya qilish mexanizmini yaratish birinchi darajadagi ahamiyatga egadir.

Bozor munosabatlarini shakllantirish bosqichma-bosqich amalga oshiriladi, keyingi bosqichlarga o‘tish joriy davr vazifalarining bajarilishiga qarab amalga oshiriladi, boshboshdoqlikdan qochish, qiyinchiliklarni yengib o‘tish, ijtimoiy siyosiy vaziyatning mo‘’tadilligini ta’minlash imkonini beradi.

Shunday qilib, ikkinchi tamoyildan kelib chiqqanda bosh parametr davlatdir.

Respublikada «O‘zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi haqida» qonun qabul qilingan. U quyidagi bo‘limlardan iboratdir:

 umumiy qoidalar;

 Vazirlar Mahkamasining tarkibi va shakllantirilishi;

 Vazirlar Mahkamasining Oliy Majlis va O‘zbekiston Respublikasining boshqa davlat organlari bilan munosabatlari;

 Vazirlar Mahkamasining asosiy vakolatlari;

 Vazirlar Mahkamasining faoliyatini tashkil qilish va yuritish tartibi;

Qonun chiqaruvchi organ Oliy Majlis hisoblanadi.

Vazirlar Mahkamasi – bu respublikaning hukumatidir. U ijroiya hokimiyati organidir. Bu organ iqtisodiyotning ijtimoiy va ma’naviy sohalarini samarali ishlashga rahbarlik qilishni qonunlarning va Oliy Majlisning qarorlari, shuningdek, respublika prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlarining ijrosini ta’minlaydi.

Vazirlar Mahkamasi davlat boshqaruvi organlari va o‘zi tuzgan xo‘jalik boshqaruvi, ularning kelishilgan holda faoliyat yuritishlarini ta’minlaydi.

O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga muvofiq Vazirlar Mahkamasining raisi O‘zbekiston Respublikasining prezidentidir.

Vazirlar Mahkamasi tartibiga bosh vazir, bosh vazirning birinchi o‘rinbosarlari, vazirlar, davlat qo‘mitalari raislari, davlat va xo‘jalik boshqaruvining boshqa organlarining rahbarlari kiradilar.

Bosh vazir, uning o‘rinbosarlari Vazirlar Mahkamasining a’zolari Respublika Prezidenti tomonidan tayinlanib, keyin oliy majlis tomonidan tasdiqlanadilar.

Vazirlar Mahkamasining vazifalariga quyidagilar kiradi:

 O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlarini ishlab chiqish;

 Respublika byudjetining asosiy parametrlarini unga kiritiladigan o‘zgarishlarni ishlab chiqish va tasdiqlash uchun Oliy Majlisga taqdim qilish, eng muhim kompleks tarmoqlararo va mintaqaviy dasturlarini amalga oshirishda vazirliklar, davlat qo‘mitalari, muassasalar va boshqa idoralar, davlat va xo‘jalik boshqarmalari tomonidan Qoraqalpog‘iston Respublikasining guruhlariga rioya qilinishini ta’minlash;

 mahalliy ijroiya hokimiyati idoralarining hududlarni iqtisodiy-ijtimoiy madaniy rivojlantirish masalalari bo‘yicha faoliyatni muvofiqlashtirish.

Vazirlar Mahkamasining asosiy vakolatlari quyidagilardir:

 iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy jarayonlarni boshqaradi, mulkning barcha shakllarining qo‘shiluvi va tengligi, iqtisodiyotning monopoliyadan chiqarilishi asosida erkin tadbirkorlik yuritish uchun sharoitlar yaratadi;

 xo‘jalik yuritishning yangi shakllarini-konsernlar, konsorsiumlar, tarmoqlararo birlashmalar, turli uyushmalarining tuzilishi va mustahkamlanishiga yordam beradi;

 O‘zbekiston Respublikasida pul va kredit tizimini mustahkamlash bo‘yicha choralarni amalga oshirishga yordam beradi, narxlarning yagona siyosatini o‘tkazish mehnatga haq to‘lashning kafolatlangan miqdori va ijtimoiy ta’minotning kafolatlangan darajasini ta’minlash bo‘yicha choralarni ishlab chiqadi va amalga oshiradi;

 Respublika byudjetini, shuningdek, bashorat (prognoz)larni, O‘zbekiston Respublikasini iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishning eng muhim dasturlarini ishlab chiqish va ijro etishni tashkil qiladi;

 boshqaruv tuzilmasini takomillashtirish, vazirliklar, davlat qo‘mitalari, idoralar va respublikani boshqarishning boshqa davlat va xo‘jalik idoralarini qayta tashkil qilish va tugatish haqida takliflarni ishlab chiqadi;

 fan va texnikani rivojlantirish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilish bo‘yicha choralarni amalga oshiradi;

 sog‘liqni saqlash xalq ta’limi sohalarini rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlarini belgilaydi, madaniyatni rivojlantirishga yordam beradi;

 tashqi iqtisodiy faoliyat, ilmiy-texnik va madaniy hamkorlik sohalariga rahbarlikni amalga oshiradi.

Asosiy iqtisodiy boshqaruv idoralariga O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiyot vazirligi kiradi.

Prezidentning farmonida ushbu vazirlik oldida turgan asosiy vazifalar ko‘rsatib o‘tilgan. Bular:

 iqtisodiy islohotlarning aniq yo‘nalishlari, yo‘llari va usullarini belgilash, respublika Iqtisodiyotini boshqarishning bozor mexanizmlarini ta’minlash;

 makroiqtisodiy moddiy balanslarni, milliy raqam (schet)lardan foydalanib, O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning bashoratlarini va hisob-kitoblarning bashorat variantlarini ishlab chiqish;

 Moliya vazirligi bilan birgalikda to‘lov balanslarini shakllantirish va ularning bajarilishini nazorat qilish;

 real iqtisodiyot sektorida optimal sur’at va proporsiyalarni, mineral va xom-ashyo resurslaridan oqilona foydalanishi, O‘zbekiston iqtisodiyotining barqaror rivojlanishi va makroxo‘jalik aloqalarga integratsiyalashishini ta’minlovchi investitsiya dasturlarini tayyorlash va amalga oshirilishini muvofiqlashtirish;

 iqtisodiyot, madaniyatning rivojlanishi, xalq turmush darajasi va farovonligini o‘sishini hisobga olishning zamonaviy, indikativ, tahliliy hamda statistik usullari, vositalarini rivojlantirish va chuqurlashtirish.

Ushbu vazirlik O‘zbekistonni rivojlantirishning strategiyasini, uning ustuvor yo‘nalishlari va tashqI iqtisodiy aloqalarni ishlab chiqish, respublikaning iqtisodiyot majmuasini jahon hamjamiyatga kirishni hisobga olib samarali ixtisoslashtirilishi uchun javob beradi.

Iqtisodiyot vazirligi respublikani ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirishning konsepsiyalarini va qisqa muddatli istiqbolga mo‘ljallangan bashoratlarini, shuningdek, yirik iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni iqtisodiyotning moddiy-moliyaviy muvozanatlantirilishi, tabiiy, mehnat resurslaridan va yaratilgan ishlab chiqarish potensialidan samarali foydalanish bo‘yicha maqsadli dasturlarni ishlab chiqish bilan shug‘ullanadi.

Bu vazirlik respublika idoralari, vazirliklari, muassasalari, konsernlari, uyushmalari, Qoraqalpog‘iston Respublikasining hukumati, hokimliklar, korxonalar tashkilotlarning respublikani iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish parametrlarini bashorat qilish va belgilash sohasidagi faoliyatlarini muvofiqlashtirishni amalga oshiradi.

Iqtisodiyot vazirligi vazifalariga respublika aholisining moddiy farovonligini, uning kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy muhofaza qilishni mustahkamlash bo‘yicha takliflarni asoslash; xalqning turmush darajasini ko‘tarish yo‘llari va yo‘nalishlarini bashorat qilishni amalga oshirish kiradi.

Bundan tashqari, bu vazirlik bozor iqtisodiyotini shakllantirish jarayonini tahliliy-bashorat baholashni amalga oshiradi, iqtisodiyotni tuzilmaviy qayta qurish bo‘yicha va investitsiya siyosati yuzasidan ishlab chiqarish kuchlarini oqilona joylashtirish, Qoraqalpog‘iston Respublikasini, viloyatlar, shaharlar va tumanlarni kompleks rivojlantirish bo‘yicha takliflar tayyorlaydi.

Mazkur vazirlik hal qiladigan muhim masala xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy hamkorlikning yo‘nalish-larini aniqlash, o‘zaro foydali tashqi iqtisodiy savdo va ilmiy-texnik aloqalarini kengaytirish, shuningdek, xorijiy investitsiyalardan samarali foydalanishdir.

Bu vazirlik milliy raqamlar (hisoblar) tizimining metodologiyasini va O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiyoti tarmoqlarining balansini ishlab chiqishni amalga oshirish lozim.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qoshidagi fan va texnologiyalar markazi fan va texnika bo‘yicha davlat qo‘mitasini qayta tashkil qilish natijasida tuzilgan.

Ushbu markaz tomonidan hal qilinadigan bosh vazifalar quyidagilardir:

 davlatning ilmiy-texnik siyosatini ilmiy-texnik taraqqiyotini ko‘rsatib, shakllantirish va o‘tkazish;

 ilmiy-tadqiqot va loyiha-konstruktorlik tashkilotlarining yirik ilmiy-texnik dasturini ishlab chiqish va amalga oshirish, istiqbolli ishlanmalarni va texnologiyalarni joriy qilish, fan va ishlab chiqarishning aloqalarini mustahkamlashni tashkil qilish bo‘yicha faoliyatlarini muvofiqlashtirishni ta’minlash;

 fan va texnika sohasining infratuzilmasini tashkil qilish va rivojlantirish;

 respublikaning xalqaro ilmiy-texnik hamkorlikda ishtirokining ustuvor va asosiy yo‘nalishlarini ishlab chiqish, xorijiy mamlakatlar bilan fan-texnika kadrlarni tayyorlash sohasidagi aloqalarni rivojlantirish;

 fan va texnika yutuqlarini iqtisodiyotning tarmoqlariga joriy qilinishini nazorat etish.
O‘zbekiston Respublikasining mulkni boshqarish va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha Davlat Qo‘mitasi

Ushbu qo‘mitaning vazifalari quyidagilardir:

 respublikaning davlat mulkini respublika va kommunal mulk (ma’muriyat-hududiy tuzilmalar mulki)ni bo‘linishini amalga oshirish;

 davlat tasarrufidagi chiqarilishi va xususiylashtirilishi mumkin bo‘lmagan korxonalar va mulkning turlari hamda guruhlarini aniqlash bo‘yicha takliflarni ishlab chiqish;

 past rentabelli va zarar ko‘rib ishlaydigan korxonalarni davlat tasurrufidan chiqarish va xususiylashtirish haqida qaror qabul qilish.
O‘zbekiston Respublikasining Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi

Vazirlikning vazifalari:

 davlatning tashqi iqtisodiy siyosatini shakllantirish va o‘tkazish;

 iqtisodiyotning va aholining import mahsulotlariga talabini qondirishdir.

O‘zbekiston Respublikasining Moliya vazirligi

Uning maqsadlari quyidagilardir:

 respublika hududida yagona moliya, soliq va narx siyosatini shakllantirish va o‘tkazish bo‘yicha ishlarni muvofiqlashtirish;

 ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish va aholini ijtimoiy jihatdan muhofaza qilishning moliyaviy barqarorligini ta’minlash (tashkil etish).

O‘zbekiston Respublikasi Moliya vaziriligining bosh vazifasi – byudjetni tayyorlash va uni koinflyatsion moliyalashtirishdan iborat.

Bu vazifani hal qilish mamlakatning byudjetini tayyorlash; byudjetning O‘zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi tomonidan tasdiqlanishi; byudjetni ijrosini moliyalashtirish; xarajatlarni nazorat qilish kabi bosqichlar orqali amalga oshiriladi.

O‘zbekiston Respublikasining Moliya vazirligi mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini tezlashtirishga moliyaviy tizim orqali faol ta’sir ko‘rsatadi; moliyaviy resurslarning hamma turlarining o‘sishini ularni ishlab chiqarishning ustuvor yo‘nalishlariga, kompleks iqtisodiy dasturlarini, mamlakatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlashni moliyalashtirishga, zarur davlat zaxiralarini yaratishga konsentratsiyalash bo‘yicha choralarni ishlab chiqadi va amalga oshiradi. U mulk shaklidan qat’i nazar, korxonalarda moliyaviy intizomga rioya etilishining, ularning davlat oldidagi moliyaviy majburiyatlarining bajarishlarini nazorat qilinishini ta’minlaydi.

O‘zbekiston Respublikasining Moliya vazirligining asosiy vazifalari belgilab qo‘yilgan. Bularga quyidagilar kiradi:

 qimmatbaho qog‘ozlar bozorining shakllanishi, qimmatbaho qog‘ozlarning emissiyasi va harakati ustidan nazoratni amalga oshirish;

 moliya bozorini shakllantirish bo‘yicha ishlarni muvofiqlashtirish;

 hissadorlik jamiyatlarining yagona registrini yuritish;

 korxonalarning qimmatbaho qog‘ozlarini ro‘yxatga olish;

 xorijiy investorlarning investitsiya faoliyatini moliyaviy va soliq jihatdan tartibga solishni amalga oshrish;

 moliya, byudjet, valyuta va soliqlar sohasida rejalashtirishning va moliyalashtirishning usullarini takomillashtirish;

 soliqqa tortish, monopoliyaga qarshi siyosat, baholarni shakllantirish, sug‘urtalash, valyuta moliyaviy va tashqi iqtisodiy faoliyat sohasiga oid qonunchilik va me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqishda qatnashish.

Bu vazirlik boshqa markaziy iqtisodiy idoralar: O‘zbekiston Respublikasning Iqtisodiyot vazirligi bilan – mamlakatning yig‘ma moliyaviy balansini tuzish bo‘yicha: O‘zbekiston Respublikasining monopoliyadan chiqarish va Raqobatni rivojlantirish bo‘yicha Davlat qo‘mitasi bilan – ulgurji chakana va xarid narxlarini, shuningdek, respublikada monopoliyaga qarshi siyosatni ishlab chiqishda: Markaziy bank bilan – pul muomalasini mustahkamlash, respublika aholisining pul daromadlari va xarajatlarini muvozanatlashtirish yuzasidan choralarni ishlab chiqish bo‘yicha yaqindan ish olib boradi.

Markaziy bank. Iqtisodiyotni boshqalarga va bank tizimini nazorat qilishda uning roli beqiyosdir.

Markaziy bankning bosh maqsadi milliy valyutaning mo‘’tadilligini ta’minlashdir. Bu atama o‘z ichiga pul massasining mo‘’tadilligini, narxlarning va milliy valyutaning almashish kursining mo‘’tadilligini oladi.
Daromadlar sohasidagi siyosat

Soliq tushumlari davlat boshqaruvi idoralarining byudjetlariga tushadi. Respublika soliqlari respublikaning byudjetiga tushadi. Mahalliy soliqlar hokimliklarning byudjetlariga tushadi.

Mamlakatning byudjeti hukumat tomonidan tayyorlanadi, mamlakatning qonun chiqaruvchi oliy hokimiyati tomonidan tasdiqlanadi. Byudjetning ijrosi uchun ham hukumat javob beradi. Davlat byudjetida o‘zida daromadlar va xarajatlarning balansini namoyon qiladi.

Daromadlar:

 foyda solig‘i;

 sotishdan olinadigan soliq;

 mahalliy soliqlar;

 tashqi iqtisodiy faoliyatdan tushgan daromadlar;

 renta to‘lovlari;

 soliqqa tortilmaydigan daromadlar;

 daromad solig‘i;

 ssuda jamg‘arma mablag‘lari va daromadlarining boshqa moddalari.

Xarajatlar:

 iqtisodiyotni moliyalashtirish;

 ijtimoiy-moddiy dasturlar;

 ilmiy tadqiqot tajriba konstruktorlik ishlanmalari va ilmiy-texnik dasturlar xarajatlari;

 mudofaa xarajatlari;

 boshqaruv xarajatlari;

 maqsadli dasturlar xarajatlari;

 boshqa davlatlarga kreditlar va yordam.

Byudjetdan to‘lanadigan ma’lum to‘lovlar mavjud. Bular:

Assignotsiyalar – korxona va muassasalarni saqlash uchun davlat byudjetidan pul mablag‘larini berish.

Subsidiyalar – davlatning tashkilotlarga, muassasalarga taqdim etadigan pul nafaqalarining turidir.

Subvensiyalar – mahalliy hokimiyat idoralariga yoki alohida tarmoq xo‘jaligi idoralariga ularni rivojlantirish maqsadlarida taqdim etiladigan davlat moliyaviy nafaqasining turidir.

Dotatsiyalar – tashkilotlar va korxonalarga ularning zararlarini qoplash va qo‘llab-quvvatlab turish maqsadlari uchun beriladigan davlat nafaqasining turidir.

Shuningdek, davlat ikki guruhga bo‘linuvchi moliyaviy imtiyozlarni ham taqdim etadi. Bular:

 moslashuv imtiyozlari – ular zarar ko‘rib ishlashi rejalarda ko‘zda tutilgan yoki past rentabelli korxonalarga ularni moliyaviy sog‘lomlashtirish dasturlarida ko‘zda tutilgan muddatlarga beriladi.

 Rag‘batlantiruvchi imtiyozlar – korxonalarni ilmiy-texnik taraqqiyotdan, davlat buyurtmasini birinchi navbatda bajarishdan iqtisodiy manfaatdorliklarini kuchaytirish va ijtimoiy vazifalarni hal qilish maqsadlarida beriladi.

Davlat byudjetining holati:

 Agar davlat byudjetining xarajatlar qismi daromadlar qismiga teng bo‘lsa, normal bo‘ladi.

 Agar xarajatlar daromadlardan oshib ketsa, tanqis bo‘ladi.

Agarda davlat byudjetining tanqisligi yalpi ichki mahsulotning 2-3 foizi darajasida bo‘lsa, u umuman olganda iqtisodiyot uchun xavfli emas. Tanqislik darajasi bundan oshib ketsa, u pul-kredit tizimlarining va butun iqtiso-diyotning ishlashiga ta’sir qiladi.

Davlat byudjetining tanqisligi sabablari:

 iqtiodiyotning tanazzul (krizis) holati va milliy daromadning o‘sishini kamayishi sharoitlarida daromadni tushishi;

 byudjet xarajatlarini oshishi;

 davlat byudjetiga tushadigan aksiz soliqlarining kamayishi.

Byudjet tanqisligini pasaytirish bo‘yicha choralar:

 konversiya;

 moliyalashtirishdan kreditlashtirishga o‘tish;

 zarar ko‘rib ishlaydigan korxonalarga berilayotgan dotatsiyalarni asta-sekin, bosqichma-bosqich tugatib borish;

 davlatni boshqarish bilan bog‘liq xarajatlarni kamaytirish;

 soliqqa tortish tizimini o‘zgartirish;

 mahalliy byudjetlarining rolini oshirish.

Davlat qarzi – bu hukumatning davlat qimmatbaho qog‘ozlarining egalari oldidagi qarzining umumiy hajmidir. U o‘tgan davrlardagi byudjet tanqisliklari (byudjet ortiqchaliklarini olib tashlagandan so‘ng qolgan)ning summasiga tengdir.

Jahon amaliyoti byudjet tanqisligi muammosini hal qilishining to‘rtta usulini biladi. Bular:

 byudjet xarajatlarini qisqartirish;

 qo‘shimcha daromadlar manbaalarini izlab topish;

 davlat xarajatlarini moliyalashtirish uchun foydalaniladigan, ta’minlanmagan pullarni muomalaga chiqarish (emissiya qilish);

 fuqarolardan, banklardan, xo‘jalik tashkilotlaridan boshqa davlatlar va xorijiy moliyaviy tashkilotlardan pul qarzga olish.

Pulni qarzga olish davlat qarzini vujudga keltirib, u ikki turli bo‘ladi. Bular:

Ichki qarz – ichki qarzlarning qimmatbaho qog‘ozlarini sotib olgan o‘z mamlakatining fuqarolari, banklari va firmalari, shuningdek, chet el fuqarolari oldidagi qarz;

Tashqi qarz – hukumatlararo kelishuvlar asosida pul taqdim etgan hukumatlar, xalqaro banklar, moliya tashkilotlari oldidagi qarzlar.

Davlatning mavjud bo‘lishi va uning o‘z vazifalarini bajarilishi, keladigan xo‘jalik faoliyatini ochiq, oshkor yuritimoqchi bo‘lgan shaxslarning qiziqishlariga zarar yetkazmaydigan soliqlarga tortish va davlat mablag‘larini mohirona boshqaradigan tizimni yaratishini talab etadi.

O‘zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy siyosati

Xalqaro iqtisodiy hamkorlik – bu davlatni o‘rtasidagi ko‘p qirrali tashqi-iqtisodiy aloqalarning obyektiv jarayonidir.

Tashqi iqtisodiy aloqalar tovarlar ayirboshlash, ishlab chiqarishni va ilmiy-texnik hamkorlikni ixtisoslashtirish va kooperatsiyalash, shuningdek, iqtisodiy hamda texnik yordam ko‘rsatish, qo‘shma korxonalar tuzish va iqtisodiy hamkorlikning boshqa shakllarini qamrab oluvchi xalqaro xo‘jalik va savdo-siyosiy munosabatlaridir. Bu munosabatlarning barchasi tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi natijasidir.

Tashqi savdo orqali xalqaro mehnat taqsimoti amalga oshiriladi. Buning natijasida ishlab chiqarish jarayonida mamlakatlar o‘rtasida ijtimoiy mehnatning iqtisodiyoti va uning natijalarining ayirboshlashi sodir bo‘lishi kerak. Xalqaro mehnat taqsimotida qatnashish qo‘yilgan iqtisodiy maqsadlarga tezroq va ijtimoiy mehnatni kamroq sarflab erishishga imkon beradi. Bundan mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini tezlashtirish uchun hamma shakldagi tashqi iqtisodiy almashinuv miqyoslarini oshirish maqsadga muvofiqdir degan xulosa kelib chiqadi.

Xalqaro tovar almashinuvi mamlakat uchun agar u, eksprot tovarlarini Ishlab chiqarishga eksportdan tushadigan mablag‘ hisobiga importning o‘rnini bosadigan tovarlarni ishlab chiqarishga qaraganda kamroq ijtimoiy mehnat sarflaydigan hollardagina maqsadga muvofiq bo‘ladi.

Xalqaro mehnat taqsimoti ayrim mamlakatlarning o‘zlari almashinadigan ma’lum bir mahsulotlar turlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashishlariga yordam beradi. Hyech qaysi mamlakat agar u boshqa davlatlardan ajralib, yakkalanib olsa, o‘z xo‘jaligini katta sur’atlar bilan rivojlantira olmaydi. Ijtimoiy mehnat taqsimoti bir davlat hududlaridan tashqariga chiqayapti. Mahsulotlarning ko‘plab turini milliy ishlab chiqarish borgan sari ichki talablardan ko‘proq darajada o‘tib bormoqda va ishlab chiqarish eksportini hisobga olgan holda tashkil etilmoqda. Shu bilan bir vaqtning o‘zida xalq xo‘jaligining bir qator talablarini qondirish mahsulotni chetdan olib kelishga mo‘ljallantirilgan.

Tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish bir vaqtning o‘zida chetdan olib kelinishi iqtisodiy jihatdan foydaliroq bo‘lgan tovarlarni ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirishdan voz kecha borib, ustunlikni mamlakat uchun eng samarali bo‘lgan tarmoqlarda konsentratsiyalash (mujassamlashtirish) imkonini beradi. Shu munosabat bilan milliy xo‘jalik tuzilmasini butunlay bo‘lganidek, uning alohida olingan tarmoqlarini ham takomillashtirish uchun imkoniyatlar paydo bo‘ladi.

Ishlab chiqarish hajmi oshib, mahsulotning yangi turlari, yangi texnologiyalar paydo bo‘lib borgan sari bitta mamlakatda mahsulotlarning hamma assortimenti jahon texnik darajasida ishlab chiqarish amaliy jihatdan mumkin bo‘lmay qoladi. Xalqaro iqtisodiy hamkorlik mahsulot turlari ro‘yxatlarini ko‘paytirish, ishlab chiqarishni konsentratsiyalashni pasaytirish va ixtisoslashishini kuchaytirish imkonini beradi. Dunyoning ko‘pchilik mamlakatlarida tashqi savdo hajmi ishlab chiqarish hajmiga qaraganda ikki barobar tezroq o‘smoqda.

Tashqi iqtisodiy aloqalar ishlab chiqarishni konsentratsiyalash va ixtisoslashtirishdan milliy chegaralarni olib tashlaydi va ularning samaraliroq rivojlanishlari uchun kengaytiradi.

Tashqi iqtisodiy faoliyat ilmiy-texnik taraqqiyotni dolzarb tadqiqotlarni va ishlanmalarni o‘tkazish, bajarish yo‘li bilan tezlashtirish imkonini beradi. Bu faoliyat, shuningdek, ularning bazasida iqtisodiyotning butun bir tarmoqlarini zamonaviy texnika vositalari bilan tezda qayta jihozlash imkoniyatini beradi. Tashqi iqtisodiy aloqalarini rivojlantirish ijtimoiy vazifalarni, hal qilish ichki bozordagi tovarlar assortimentini boyitish imkoniyatlarini yaratadi.

Tashqi iqtisodiy aloqalarini rivojlantirish aholining talablarini to‘laroq qondirishga yordam qiladi.

O‘zbekiston Respublikasida «Tashqi iqtisodiy faoliyat to’g’risida»gi qonun qabul qilingan bo‘lib, u respublikada tashqi iqtisodiy faoliyatni olib borish tartibini belgilaydi va xalqaro huquqning umum e’tirof etilgan me’yorlariga muvofiq, mulk shaklidan qat’i nazar, tashqi iqtisodiy aloqalar ishtirokchilarining huquqlari, manfaatlari va mulklarini himoya qilinishini ta’minlaydi, O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotning jahon iqtisodiy tizimiga integratsiyalanishishining huquqiy asoslarini yaratadi.

Tashqi iqtisodiy aloqalar faqat davlat darajasidagina emas mintaqalar darajasida ham shakllanishi lozim. O‘zbekistonda xo‘jalikni mustaqil olib borish tendensiyalari yorqin aks etib turgan mintaqalarga Toshkent, Samarqand, Buxoro, Andijon, Xorazm viloyatlari kiritilishi mumkin.

Xo‘jalik yuritishning bozor tamoyillari iqtisodiyotning davlat va mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish resurslarini chegaralashni talab qiladi. Mintaqaviy hokimiyat idoralari rivojlanish mezonlarini mustaqil tanlashlari, investitsiya siyosatini mustaqil olib borishlari mumkin. Davalt esa umumiy masalalarni hal qilishi va qaysidir guruhga imtiyozlar bermasligi kerak.

Mintaqaning tashqi iqtisodiy aloqalari o‘z xo‘jaliklarining afzalliklarini ochib berishi, bunda mahalliy resurslardan samalari foydalanishlari lozim.

Respublikaning ko‘plab mintaqalarida moddiy, moliyaviy, xom ashyo resurslarining yetishmasligi kuzatilmoqda.

Shuningdek, texnik bilimlar, tashkilotchilik tajriba ham yetishmaydi. Bularning hammasi bozor munosabatlarini shakllantirish uchun xorijiy shakllarni jalb etish masalasini hal qilishni taqozo etadi. Bundan tashqari, mazkur holat tashqi iqtisodiy aloqalarning rivojlanishini to‘xtatib, ularga to‘sqinlik qilib turadi.

Tashqi iqtisodiy aloqalarni tubdan qayta qurish uchun tashqi iqtisodiy oqimlar taqdim etgan tashqi iqtisodiy faoliyat natijalari ta’siri ostida iqtisodiyotning turli sohalaridan tuzilmaviy proporsiyalarning o‘zgarishi kabi masalalar hal qilinishi kerak. Mahsulotning tarmoqlararo oqimlarining pirovard iste’moli tuzilmasi bilan o‘zaro aloqasi, shuningdek, eksportga mahsulot ishlab chiqarishni va import mahsulotlarining iste’molini yaxshilashga, Shuningdek, daromadlarni taqsimlashga yordam berishi kerak bo‘lgan tovar va valyuta oqimlarining o‘zaro aloqasi ko‘rinib, sezilib turishi kerak.

Raqobatga bardoshlilikning tarkibiy qismi bo‘lgan tovarlarning sifatini yaxshilash masalalari hal qilinishi lozim.