Iqtisodiy va

Aholi ko‘payishining ikkinchi turi. Tug‘ilish va tabiiy ko‘- payishning yuqori, bir qator mamlakatlarda esa juda yuqori,

101

o ‘limning aksincha nisbatan pastligi, ushbu guruhga kiruvchi m am lakatlarning asosiy demografik belgisidir. Bu guruh mamlakatlarida, tom ma'noda, demografik faollik hukmron- dir. Aholi ko‘payishining bu turi eng avvalo Afrika, Osiyo va Lotin Amerikasining rivojlanayotgan mamlakatlariga xosdir. Ma'lumki, rivojlanayotgan mamlakatlarning asosiy ko‘p- chiligi yaqin vaqtlargacha o ‘z boshidan m ustamlaka yoki yarim mustamlakalarga xos ijtimoiy nohaqliklarni o ‘tkazib kelgan edilar. Ularning ko‘pchiligi asosan mustaqil rivojlanish davrini boshlab, hozirgi davr tibbiyot-sanitariya, fan-texnika kabi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot yutuqlaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Ularda nisbatan ijtimoiy hayot yaxshilana boshlandi, turli yuqumli kasalliklarga qarshi kura- shish imkoniyatlari paydo bo‘ldi. Bu sharoitlar ularda tug‘i- lishning yuqori darajasi saqlanib qolgani holida, o ‘limning keskin kamayishiga olib keldi. Bu esa o ‘z navbatida XX as- rning ikkinchi yarm idan boshlab jahon aholisining misli

ko'rilmagan yuqori sur'atlarda o‘sishiga olib kelgan.

D arhaqiqat rivojlanayotgan m am lakatlarda aholining tabiiy ko‘payishi ko‘rsatkichlari ayniqsa, XX asrning 60-70 yillarida o ‘zining yuqori darajasiga erishgan edi. 0 ‘sha yillarda bu ko‘rsatkich har 1000 kishi hisobiga o ‘rtacha 25-28 kishiga teng bo‘lgan edi. Boshqacha aytganda jahon aholisi aynan rivojlanayotgan mamlakatlar hisobiga har yili o ‘rtacha 2,0 va undan ortiq foizda o ‘sishga erishgan edi.

90-yillardan boshlab demografik faollik mamlakatlarida ham aholinng tabiiy ko‘payishida yaqqol sekinlashuv alomat- lari ko‘rina boshlandi. Jahon aholisining 2/ 3ga yaqinini tashkil qiladigan Osiyo va Afrika mamlakatlarida aholining o ‘rtacha yiliik o ‘sishi darajasi faqat 1995-2001 yillar orasida 4 punktga, ya'ni, Osiyoda 2,4 dan 2,0 foizga, Amerikada esa 2,8 dan 2,4 foizga kamayishi qayd qilindi. Ana shular tufayli jahon aholisining yiliik o ‘sishi ko‘rsatkichlari ham shu yillar ora­ sida 1,5 dan 1,3 foizga pasaydi.

Ta'kidlash lozimki, aholi tabiiy ko‘payishidagi sezilarli pasayish holatlari so'nggi vaqtlarda ko‘proq ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishda m a'lum yutuqlarga ega bo'lgan m intaqa va m am lakatlarda k o ‘zga tashlanm oqda. Bu m a'lum otlarni misollar orqali ko‘rib chiqamiz (5-jadvalga qarang).

102