Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

 

91 

 

kosmik  (magnit  bo‘ronlari,  meteoritlarning  qulashi),  biogeoximik  (tuproq 

sho‘rlanishi,  biologik  yemirilish-eroziya)  va  biologik  (qishloq  xo‘jaligi 

zararkunandalarining  ko‘payib  ketishi)  kabi  xodisalar  mavjud.  Ularning  ba‘zilari 

to‘satdan  qisqa  vaqt  ichida  yuz  beradi  (chigirtka  bosishi,  kolorado  qo‘ng‘izi  va 

boshqalar) va ko‘plab moddiy yo‘qotishlardan tashqari hatto insonlarning o‘limiga 

ham  olib  keladi.  Boshqalari,  misol  uchun  suv  toshqini,  tuproq  yemirilishi  uzoq 

davom etadi va insonlar o‘limi hamda katta moddiy zarar yetkazishi bilan ajralib 

turadi. 

Sel  –  tabiatda  tez-tez  sodir  bo‘lib  turadi.  Yer  sharining  3/4  qismiga  tahdid 

soladi.  Odatda  tog‘larda  qorlarning  tez  erishi  bilan  bog‘liq  mavsumiy  suv 

toshqinlari  kuzatiladi.  Ma‘lum  sharoitlarda  bunday  toshqinlar  1998  yilda 

Yakutiyaning  Lena  daryosida  sodir  bo‘lgani  kabi  tabiiy  ofatga  aylanib  ketishi 

mumkin. 

Kuchli  jala  yomg‘irlari  ham  katta-katta  falokatlarga  sabab  bo‘lib  turadi. 

Misol  uchun  1911-yilda Fillipinda  sutkasiga 1168  mm, 4  kunda  2233  mm  yog‘in 

yoqqan. (Taqqoslash uchun uchun bu Moskvaning yillik o‘rtacha yog‘in miqdori 

darajasidan deyarli 4 barobar ko‘pdir).  

Xitoyning  yirik  Xuanxe  daryosi  o‘zining  halokatli  sellari  bilan  ayniqsa, 

mashhur. Daryo vodiysida 80 mlndan ortiq aholi yashaydi. Insoniyat tarixidagi eng 

fojeali  rekord  ham  shu    daryoga  tegishlidir.  1887-yilning  kuzida  Xuanxe  suvi  20 

metrdan  ziyod  ko‘tariladi.  300  ta  aholi  punktlari  suv  ostida  qoladi.  2  mln  kishi 

halok  bo‘lgan.  Ulardan  yetgan  moddiy  zarar  ham  nihoyatda  katta.  Sellardan 

himoyalanishning  eng  muhim  va  samarali  vositasi  ularni  oldindan  bashorat 

qilishdir. Suv toshqinidan  faol  (to‘g‘onlar qurish,  ko‘llar, ariqlarni  boshqarish) va 

passiv (evakuatsiya, ko‘chib o‘tish) himoyalanish mumkin. 

Yer  qimirlashi  –  geologik  tabiiy  ofatlarlarning  biri.  Ularning  oqibatida  har 

yili 10 mlndan ortiq odam halok bo‘ladi. Moddiy zarar esa yiliga o‘rtacha 400 mln 

---