Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

Sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishga ta‟sir etuvchi omillar 

№ 

Tarmoqlar bo‘yicha 

mahsulot ishlab 

chiqarish 

Xomashyo

 

Yoqilg´i

-

energetika

 

Ishchi kuch

i 

Suv

 

Transport 

 

Ekologiya

 

Iqtisodi

y 

geogarfik ôr

in

 

Iste´molchi

 

1 

Aluminiy 

+ 

++ 

 

 

 

 

 

 

2 

Misni tozalash 

 

++ 

 

 

 

 

 

 

---

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

 

430 

 

3 

Cho‘yan 

+ 

++ 

 

 

 

 

 

 

4 

Temir qotishmalari 

+ 

++ 

 

+ 

 

 

 

 

5 

Po‘lat 

+ 

+ 

 

 

 

 

 

 

6 

Kaliy o‘g‘iti 

++ 

 

 

 

 

+ 

 

 

7 

Fosfor o‘g‘iti 

+ 

 

 

 

 

+ 

 

+ 

8 

Azot o‘g‘iti 

+ 

 

 

 

 

+ 

 

++ 

9 

Sintetik tola 

 

++ 

 

 

 

+ 

 

 

10 

Qishloq xo‘jalik 

mashinalari 

 

 

 

 

 

 

 

++ 

11 

Radio, priborsozlik, 

aniq mashinasozlik 

 

 

+ 

 

 

 

++ 

 

12 

Selluloza-qog‘oz 

sanoati 

+ 

 

 

+ 

+ 

 

 

+ 

13 

Sement 

+ 

 

 

 

 

+ 

 

 

14 

Paxta tolasi 

++ 

 

 

 

+ 

 

 

 

15 

To‘qimachilik 

+ 

 

+ 

 

+ 

 

 

 

16 

Paxta yog‘i 

++ 

 

 

 

 

 

 

 

17 

Go‘sht 

+ 

 

 

 

 

+ 

 

+ 

18 

Sut 

+ 

 

 

 

 

 

 

+ 

Manba:

 

Солиев А., Маҳамадалиев Р. Иқтисодий география асослари. 

 –Т.; ―Ўзбекистон‖, 1996. [25-b.]

 

Izoh: 

hal qiluvchi ahamiyatga ega omillarga 

 ++ 

---

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

 

431 

 

 

 

 

 

kuchli ta‘sir qiluvchi omillar uchun esa

 +  

Muayyan  bir  ishlab  chiqarish  tarmog‗ini  hududiy  tashkil  etishda  barcha 

omillar  emas,  balki  ulardan  faqat  ayrimlari  yetakchi,  hal  qiluvchi  rol  o‗ynaydi. 

Ishlab  chiqarish  tarmoqlarini  joylashtirishda  qaysi  bir  omil  yetakchi  ekanligini 

aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:  

   

 

 

 

Bu yerda, 

K – ishlab chiqarish koeffitsiyenti;  

O  –  mazkur  korxona  yoki  umuman  ishlab  chiqarishni  hududiy 

joylashtirishga ta‘sir etuvchi omil;  

M — mahsulot birligi. 

Ushbu  formula  yordamida  ma‘lum  bir  mahsulot  birligini  hosil  qiluvchi 

barcha  omillar  alohida-alohida  hisoblab  chiqiladi.  Masalan,  1  tonna  shakar  olish 

uchun  qancha  xomashyo,  ya‘ni  qancha  qand-lavlagi  ishlatiladi,  qancha 

elektroenergiya  yoki  mehnat  sarflanadi  va  h.z.  Qaysi  omil  bo‗yicha  yirik  son 

chiqsa,  odatda  uning  ahamiyati  shuncha  yuqori  bo‗ladi  va  u  mazkur  ishlab 

chiqarish  tarmog‗ini  joylashtirishda  belgilovchi,  aniqlovchi  vazifasini  o‗taydi. 

Shuni  alohida  qayd  etish  lozimki,  ma‘lum  tarmoqqa  kiruvchi  barcha  korxonalar 

yoki  kichik  «tarmoqchalar»  uchun  bittagina  omil  tegishli  bo‗lmaydi.  Jumladan, 

mashinasozlik  tarmog‗iga  kiruvchi  ba‘zi  bir  korxonalarni  joylashtirishda 

xomashyo (metall) ko‗proq ahamiyatga ega bo‗lsa, boshqasi uchun malakali ishchi 

kuchi muhim omil hisoblanadi.  

Mazkur formulani sonlar orqali shakllantirgandan ko‘ra, omillar nomi bilan 

ko‘rsatgan  ma‘qul.  Chunki  mahsulot  ishlab  chiqarishga  kerak  bo‘lgan  omil 

bo‘yicha nomuvofiqliklar kelib chiqishi mumkin.  

№

_

112. 

Baliqchilik  hamda  baliq  mahsulotlari  ishlab  chiqarish  tarmog‘i 

bo‘yicha yetakchi omilni aniqlang.

 

---

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

 

432 

 

Yechish.

  Baliqchilik,  e‘tibor  berilsa,  dengiz  sohillari  va  suv  havzalariga 

yaqin  hududlarda  tashkil  etiladi.  Boisi  baliqni  uzoq  vaqt  saqlash  mushkul  va  h.z. 

Bu  tarmoqda  eng  asosiy  omil  –  xomashyo  (baliq)  hisoblanadi  va  quyidagi 

ko‘rinishga ega bo‘ladi: 

   

 

 

 = 

        

           

 

ya‘ni ma‘lum hududda suv havzasi mavjud bo‘lib, baliq ovlash shakllangan bo‘lsa-

yu, iste‘molchi deyali yo‘q bo‘lsa, muammo emas  – uni muzlatib, tuzlab eksport 

qilish  mumkin.  Agar  elektr  quvvati  mavjud  bo‘lmasa,  muammo  emas  –  oddiy 

sharoitda  pishirib,  tabiat  qo‘ynida  turizm  tashkil  etish  mumkin.  Agar  transport 

omili  yetarli  rivojlanmagan  bo‘lsa,  muammo  emas  –  xaridor  (mahsulot  sifati 

yuqori  bo‘lsa)  mahsulotni  ―izlab  boradi‖.  Lekin  agar  mahsulot  –  baliq  bo‘lmasa, 

tarmoqni  shakllantirib  bo‘lmaydi,  baliqni  import  qilib,  tarmoq  tashkil  etilsa  – 

tannarx  yuqorilashadi  va  oqibat  samara  bermaydi  (huddi  shunday  holatni 

O‘zbekiston  yengil  sanoatida  ko‘rish  mumkin.  Namangan  viloyati  Kosonsoy 

tumanida ―Kosonsoy-Tekmen‖ qo‘shma korxonasida Avstraliyadan jun olib kelib, 

mahsulot ishlab  chiqarilar  edi.  Lekin  bu  jarayon  uzoqqa  cho‘zilmadi va qo‘shma 

korxona  faoliyatiga  barham  berildi).  Boshqa  tarmoqlarda  ham  yetakchi  omilni 

ko‘rsatib  berish  uchun  yuqoridagi  ifodadan  foydalanish  qulay  va  tushunarli 

hisoblanadi. 

Demak,  milliy  iqtisodiyotning  tarmoqlari  o‘z-o‘zidan,  tasodifiy  hududiy 

tarqalmaydi,  balki  ma‘lum  shart-sharoitlar  va  omillani  hisobga  olgan  holda 

joylashtiriladi  yoki  hududiy  tashkil  etiladi.  Bu  omillarni  yaxshi  bilish  ishlab 

chiqarishning hududiy tarkibi va tizimining rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganishga 

asos bo‘ladi. Qonuniyatlar esa o‘quvchilarni behisob fakt va raqamlarni shunchaki 

tushunmay yodlab olishdan ―ozod qiladi‖ va mohiyat oydinlashadi.