Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

 

215 

 

shaharlarni iqtisodiy geografik o‗rganish tartibi haqida ilmiy-uslubiy adabiyotlarda 

ko‗pgina taniqli olimlarning ko‗rsatmalari mavjud. Albatta, shaharlarni o‗rganish, 

avvalambor, ularning  tarixi, kelib  chiqishi, genetik  xususiyatlarini  tahlil  qilishdan 

boshlanadi.  Natijada,  asosan,  tarixiy  manbalarga  tayangan holda,  o‗rganilayotgan 

shahar yoki shaharlarning nima uchun aynan shu joyda va o‗tmishning aynan shu 

bosqichida vujudga kelganligi yoritilib beriladi. 

Shaharlarni  retrospektiv  o‗rganish  tarixiy  tamoyilga  binoan  bajariladi: 

qo‗yilgan maqsad nuqtai nazaridan o‗tmish ma‘lum tarixiy davrlarga bo‗linadi va 

har  bir  davrning  shahar  (shaharlar)  shakllanishi  va  rivojlanishiga  bo‗lgan  ta‘siri 

tadqiq  etiladi.  Ammo,  bu  yerda  tarixning  ―ikir-chikiriga‖  o‗tib  ketilmaydi, 

geografiya tarix uchun emas, aksincha, tarix geografiyaga xizmat qilishi kerak.  

Mamlakatimiz shaharlarini o‗rganishda ularni bunyod etilganligidan boshlab, 

hozirgi  kungacha  bosib  o‗tgan  yo‗lidagi  asosiy  tarixiy,  davriy  voqealar  qisqacha 

ko‗rib  chiqiladi  va  ular  mavjud  borliqdan  kelib  chiqqan  holda  baholanadi. 

Boshqacha qilib aytganda, shaharlarning tarixi vujudga kelgan va rivojlanib ketgan 

davr  nuqtai  nazaridangina  emas  (bu,  asosan,  tarixning  vazifasi),  balki  ularning 

hozirgi  vaqtdagi  holatidan  kelib  chiqib  ham  tahlil  qilinadi.  Tarixiy  geografiya 

uchun  esa har  bir  hodisa  o‗sha  davrdan  kelib  chiqib  tahlil  etilishi  va  baholanishi 

lozim. Zero, Geraklit aytganidek, ―Ayni bir oqimga bir vaqtning o‗zida ikki marta 

tushib  bo‗lmaydi‖.  Chunki,  ikkinchi  marta  kirganda  oqim  (suv)  ham,  unga 

tushuvchi ham ilgarisidek emas, o‗zgargan bo‗ladi.  

O‗rganilayotgan shahar yoki shaharlar tarixiga ko‗ra, ularning genetik turlari 

ajratiladi,  ―yangi‖  va  ―eski‖  shaharlar  guruhi  aniqlanadi.  Endigi  sharoitda  ―yangi 

shaharlar‖ni  sobiq  sovetlar  davrida  vujudga  kelganligi  bilan  asoslash  noto‗g‗ri. 

Qolaversa,  ―yangi  shahar‖  tushunchasining  o‗zi  ham  nisbiydir.  Keng  ma‘noda, 

yurtimizning  yangi  tarixiga  muvofiq  ―yangi  shaharlar‖  deb  ularni  Turkiston 

Rossiya tomonidan zabt etib olingan davr (XIX asrning ikkinchi yarmi)dan so‗ng 

---