Iqtisodiy ta'limotlar

8-BOB. A. SMITNING IQTISODIY TA'LIMOTI (2-bosqich) 
8.1. Klassik maktab g`oyalari shakllanishining tarixiy 
shart-sharoitlari. Klassik iqtisodiy maktabning to`la shakllanishi 
XVIII asrning ikkinchi yarmida klassik iqtisodiy maktab britaniya-
lik olimlar A.Smit va D.Rikardo asarlarida eng yuksak cho`qqiga 
ko`tarildi. Bu hol tasodifiy emas edi, chunki bu olimlar yashab ijod etgan 
davrda Angliyada chuqur iqtisodiy, sotsial va siyosiy o`zgarishlar ro`y 
berayotgan edi. 
Angliya jahonda eng rivojlangan va sanoatlashgan davlatga aylana 
boshladi, iqtisodiyotda va ijtimoiy hayotda kapitalistik munosabatlar hal 
qiluvchi o`rinlarni egalladi. Mamlakatda yuksak rivojlangan qishloq 
xo`jaligi va tez o`sayotgan sanoat mavjud edi, faol tashqi savdo olib bori-
lardi. Yangi jamiyatga xos sinfiy ajralish yaqqol bo`lib, ishchilar, sohibkor-
lar, yer egalari - lendlordlar va fermerlar bor edi. XVIII asr o`rtalariga 
kelib Angliyada amalda dehqonlar, ya'ni yomenlar sinfi chegaralash agrar 
islohoti tufayli tarix sahnasidan tushdi. 
Kapitalning dastlabki jamg`arilishi natijasida hosil bo`lgan pul 
kapitali (manbalari: past ish haqi, mustamlaka siyosati, ayniqsa noekviva-
lent savdo, qul savdosi, yerlarning dehqonlardan tortib olinishi, bosqin-
chilik urushlari va boshqalar) tobora ko`p miqdorda sanoat va qishloq 
xo`jaligiga qo`yila boshladi. Yirik markazlashgan manufakturalar va 
kapitalistik fermalar tobora muhim ahamiyat kasb eta boshladi. Agar XVIII 
asr boshida mamlakat hali agrar holatda bo`lsa, sanoatning iqtisodiyotdagi 
hissasi tobora tez o`sib bordi. Angliya industrial agrar davlatga aylandi. 
Manufakturalar soni oshdi, ulardagi ishchilar soni ko`paydi, ishchilarning 
ahvoli nihoyatda og`ir bo`lib, qattiq ekspluatatsiyaga duchor qilindi. 

---

152 
Manufakturalar soni tez oshib borgani bilan ichki va tashqi bozord-
agi o`sib borayotgan mahsulotlarga bo`lgan talab to`la qondirilmas edi, 
taklif esa yetarli emas edi. 
Asr o`rtasida Angliya boshqa mamlakatlarga nisbatan manufak-
turadan fabrikaga o`tishga yaqin turar edi. Angliya sanoat inqilobi ara-
fasida edi. Mamlakatning sanoat mahsulotlari jahon bozorida yuqori 
baholangan va talab tobora ortgan, ammo davlat tomonidan kiritilgan sav-
do-sotiqdagi proteksionizm siyosati, feodalizm davridagi bir qancha tartib 
va cheklashlar, qonunlar davr talabiga javob bermay qo`ydi, ularning bor-
ligi kapitalizm rivojiga to`sqinlik qilar edi. Hali kam sonli savdo va sano-
atdagi sohibkorlar sinfi bu davrda progressiv o`zgarishlar tarafdori edi, 
ammo ekspluatatsiya usullari ishchilar sinfining qarshiligiga uchray 
boshladi. Undan tashqari, yangi o`zgarishlarga hali ancha kuchli va uyush-
gan dvoryanlar sinfi ham to`siq edi. Angliya sanoati egalari erkin sohibkor-
lik faoliyatini kuchaytirishni, feodalizm qoldiqlarini tugatishni talab qi-
lardi. Shu sababli sohibkorlar sinfi yangi kapitalistik ishlab chiqarish usu-
lini ilmiy jihatdan to`la tahlil qiladigan iqtisodiy ta'limotlarga muhtoj edi. 
Shunday qilib XVIII asrning ikkinchi yarmi va XIX asrning bi-
rinchi choragida Buyuk Britaniyada boshqa davlatlarga nisbatan iqtisodiy 
g`oyalarning rivojlanishi uchun nihoyatda qulay sharoitlar yuzaga keldi, bu 
g`oyalar A.Smit va D.Rikardo ta'limotlarida o`z aksini topdi. Bu tadqiqot-
lar aslida sohibkorlar mafkurasini himoya qilgan bo`lsa ham, bu mafkuran-
ing apologetlari (ko`r-ko`rona ataylab yoqlovchilari) emasdilar, ular o`z 
asarlari va yaratgan ta'limotlarida bu tuzumning barcha faoliyatini to`la-
to`kis ma'qullamadilar, uni bo`yab ko`rsatishga urinmadilar, bu jamiyat-
dagi ilg`or tomonlarni ko`rsatish bilan birga undagi ko`pgina qarama-
qarshilik va nuqsonlarni ochib tashladilar, ishchilar sinfiga, uning ahvoliga 
achinish, rahm-shafqat va xayrihohlik munosabatida bo`lganlar. Ular 
tomonidan yaratilgan ta'limot ingliz klassik iqtisodiyotining asosi bo`ldi va 
jahon iqtisodiyot fikriga katta ta'sir ko`rsatdi. 
Bu olimlar o`zlaridan avvalgi merkantilizm, ilk klassik maktab va 
fiziokratizm g`oyalarini mukammal o`rganib, shular asosida yangi iqti-
sodiy maktabning shakllanishini nihoyasiga yetkazdilar. Aslini olganda 
ular bozor iqtisodiyoti asosini yaratdilar. Klassik maktabning to`la 
shakllanishida ayniqsa sanoat inqilobi katta rol o`ynadi (bu ibora muomal-
aga 75-80 yil ilgari taniqli tarixchi A.Toynbi tomonidan kiritildi va Toyn-
bining o`zi buni 1760 yilda Shotlandiyadagi yirik Kerron metallurgiya za-
vodining ishga tushishi bilan bog`laydi). R.Xeylbroner va L.Turoularning 

---

153 
fikriga ko`ra shu davrda bozor jamiyati ("рыночное общество") vujudga 
keldi (bozor iqtisodiyoti avvaldan mavjud). 
Avvalgi barcha tizimlarda iqtisodiy hayotni tashkil etish usulida 
an'analar hokimiyati va buyruqlar doim ustun bo`lgan. 
Bozor tizimida esa barcha erkin bozor talablari doirasida sohibkor-
lik bilan ixtiyoriy shug`ullanadilar, an'analar yoki kimlarningdir buyrug`iga 
bo`ysungan holda ish yuritmaydilar. Bu tizimda odamlar ish tanlashda to`la 
erkinlikka ega bo`libgina qolmasdan, ishni ham o`zlari qidirishi kerak. 
Bunga qarama-qarshi bo`lgan jamiyatda qullar yoki an'analar bilan che-
klangan hunarmandlar oldindan o`zlarining ma'lum vazifalarini bajarganlar 
va uni o`zgartirish juda katta qiyinchiliklarni tug`dirgan. Bozor tizimida 
har bir inson yerni erkin sotib olishi yoki sotishi, ferma esa o`z navbatida 
osonlik bilan savdo markaziga aylanishi mumkin. 
Bu tizimda kapital bozori paydo bo`ladi va ishlab chiqarishda 
doimo boylik oqimi, ya'ni banklar va boshqa moliya kompaniyalari 
tomonidan tashkil etiladigan jamg`arma va investitsiyalar oqimi vujudga 
keladi, qarz oluvchilar bu boyliklardan foydalanganligi uchun foiz 
to`laydilar. 
Tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishda ishlatiladigan mehnat sar-
flari, yer va kapitallar ishlab chiqarish faktorlari (omillari) deb ataladi (bu 
masalalar keyinroq qarab chiqiladi). 
Kapitalizmgacha ishlab chiqarish faktorlari umuman bo`lmagan, 
degan xulosa chiqariladi. Albatta inson mehnati, tabiiy resurslar, 
shuningdek yer va ishlovchilar san'ati doim bo`lgan, ammo mehnat, yer va 
kapital tovar emas edi. Mehnat krepostnoy yoki qullarning ijtimoiy vazi-
fasiga aylanib, bu mehnatga haq to`lanmagan. Krepostnoy dehqon undan 
tashqari o`z xo`jayiniga yerdan va qurol-yarog`dan foydalanganligi uchun 
obrok to`lagan. Yer harbiy yoki fuqarolik hokimiyatining asosi 
hisoblangan. Kapital xazina yoki hunarmandlarning asbob-uskunalari sifat-
ida qaralgan va u bozor bahosiga ega bo`lmagan. 
Kanday qilib haq to`lanmaydigan mehnat, renta puli keltirmaydigan 
yer va shaxsiy xazina ishlab chiqarish faktoriga aylanib qoldi? Bu kapital-
istik tuzumni keltirib chiqargan inqilob bilan bog`liq. Bu o`zgarishlar tar-
ixan uzoq davrni (XV-XVI asrlar) o`z ichiga olib, ba'zida asta-sekin, 
ba'zan esa to`fon kabi o`rta asrlarning urf-odatlarini yemirib bordi va ja-
miyatni hozir biz biladigan bozor jamiyatiga olib keldi. Ayniqsa Angliyada 
bu jarayon ertaroq boshlandi va biz yuqorida eslatgan dehqonlarni shafqat-
sizlik bilan o`z yerlaridan siqib chiqarish yo`li bilan amalga oshirildi. Aso-
siy maqsad bu yerlarni lendlordlarga berish va yaylovga aylantirib, qo`y 

---

154 
boqish, uning junidan manufakturalarda mato to`kish edi. O`z yerlaridan 
mahrum bo`lgan ijarachilar shaharlarga ketishga va u yerda o`z ishchi ku-
chini ishlab chiqarish faktori sifatida sotishga majbur edilar. 
Fransiyada ham shu kabi o`zgarishlar ro`y bera boshladi, demak, 
bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, bozor jamiyati uchun hayotiy 
zarur bo`lgan ishlab chiqarish omillari tarixiy o`zgarish-lar tufayli yuzaga 
keldi. Oqibatda mehnat tovarga aylandi, avloddan avlodga meros bo`lib 
o`tadigan yer ko`chmas mulk bo`lib qoldi va uni sotish, sotib olish mumkin 
bo`lib qoldi, xazina esa kapitalga aylandi. Ammo kapitalizmning iqtisodiy 
erkinligi ba'zilar uchun yutuq, ko`pchilik uchun esa qiyinchiliklarni yuzaga 
keltirdi. Ko`tarilayotgan savdo sohibkorlar uchun yangi hayotga yo`llanma 
va yangi ijtimoiy holat bo`lsa, kambag`allar sinfi uchun esa o`z holatidan 
chiqib olish uchun imkoniyatdir, chunki avvalgi holatda bunday asos yo`q 
edi. Lekin iqtisodiy erkinlikning muhim tomoni yana shuki, unda har kim 
birovning hech qanday yordamisiz hayot girdobida yashash uchun kurash-
ishi kerak bo`ladi. Ko`pincha savdogarlar va boshqa xodimlar bu to`fonda 
o`z-o`zidan yo`q bo`lib ketadi. 
Shunday qilib, bozor tizimi bir tomondan turli qiyinchilik, 
ishonchsizlik, azob-uqubat sababi bo`lsa, shu vaqtning o`zida taraqqiyot, 
imkoniyat va yutuqlar manbayi hamdir. 
XVIII asrning ikkinchi yarmida "Texnik yo`nalishda"gi ishbilar-
monlar guruhi iqtisodiyot tarixida butunlay yangi insonlarni vujudga 
keltirdi. 
Sanoat inqilobi dastlab yengil sanoatda, xususan, to`qimachilik so-
hasida boshlandi va mashinasozlik vujudga kelishi bilan nihoyalandi. 
J.Key to`quv mokisini, 1733 yilda J.Xargrivs o`z qizining nomi bilan atal-
gan "Jenni" mexanik to`quv dastgohini kashf etdi. Mexanik K.Vud uni 
1772 yilda takomillashtirdi, 1783 yilda esa S.Krompton "mul-mashina"ni 
yaratdi, 1785 yilda E.Kartrayt mexanik to`quv stanogini ijod qildi, bu 
dastgoh 40 odamning ishini bajarardi. R.Arkraydning to`quv mashinasi esa 
bu sohaning unumdorligini keskin oshirdi. 
Ishlab chiqarishning energetik bazasi qo`l va suv oqimidan 1782 
yilda J.Uatt tomonidan ishlab chiqilgan bug` mashinasi ixtiyoriga o`tishi 
muhim o`zgarish bo`ldi, bu mashina asosida 1805 yilda bug` kemasi-
paroxod yaratildi, 1811 yilda J.Stefenson parovoz yasadi, 1830 yilda esa 
Manchester-Liverpul temir yo`li qurildi. 
Metallurgiya sohasida 1735 yilda A.Derbi pistako`mir o`rniga 
toshko`mirdan foydalanib, domna pechidan nisbatan sifatli va ko`proq mi-
qdorda metall olish yo`lini topdi. J.Uilkinson hamma narsa, ko`prik, quvur 

---

155 
va hatto paroxod ham metalldan bo`lishi kerak, degan g`oyani ilgari surdi. 
Temirdan paroxod yasalganida uning suvda suza olishiga hech kim 
ishonmadi. 
Sanoat 
inqilobi 
iqtisodiyot 
va 
ijtimoiy 
hayotda 
keskin 
o`zgarishlarga olib keldi. 1701-1802 yillar oralig`ida to`qimachilik rivoji 
tufayli Angliyada paxta tolasidan foydalanish 6000 foizga o`sdi. 1788-
1838 yillarda cho`yan eritish 68 ming tonnadan 1347 ming tonnagacha 
oshdi. 
Fransiyada 1815 yildan keyingi 30 yil ichida temir olish 5 marta, 
toshko`mir qazish 7 marta, yuk tashish hajmi 10 marta ko`paydi. Va-
holanki, A.Smit davrida Shotlandiyaning ayrim joylarida mix pul o`rnida 
ishlatilgan. Bu o`zgarishlar, ya'ni texnikaning kirib kelishi buyum - to-
varlar turini keskin oshirdi, ilgari ayrim odamlargagina tegishli bo`lgan 
narsalar (poyafzal, qog`oz, stul, deraza oynalari) kundalik buyumlarga 
aylanib qoldi. Asta-sekin kapitalizm hayot darajasining o`sishiga olib 
keldi, moddiy ne'matlar turi sistematik ravishda doimo ko`paydi, sifati 
yaxshilandi, eng muhimi bu imkoniyatlardan jamiyatning aksariyat qismi 
foydalandi. Bunday jarayon ilgari hech ham bo`lmagan edi. 
Jamiyat ishlab chiqarish apparatining absolut ko`rsatkichlari texni-
ka ta'siri ostida keskin oshdi. Bu jarayon ishlab chiqarishda qo`llaniladigan 
asbob-uskunaning ko`payishi, asosan temir, keyin pulatdan yasalgan 
texnologiyalar ortishi bilan boshlandi. Temir oluvchi oddiygina pechlar 
o`rniga gigant inshootlar paydo bo`ldi, oddiy to`quv dastgohlari ham katta 
uylarga zo`rg`a joylanadigan mexanizmlar bilan almashtirildi. 
Agar avvalgi korxonada bor-yo`g`i 10 kishi ishlagan bo`lsa, XIX 
asrning birinchi choragida to`qimachilik fabrikalarida 700 dan ortiq ishchi 
bo`lgan. Ayrim korxonalardagi ishchilar soni kichikroq shahar aholisiga 
tenglashdi. Masalan, 1929 yil "Ford-Motor Kompani"da 174 ming odam 
ishlar edi, hozir ularning soni 800 mingtaga yetgan. Mehnat taqsimoti ni-
hoyatda kuchaydi, bu esa mehnat unumdorligining asosiy sababidir. 
Siyosiy sohada ham muhim o`zgarishlar ro`y berdi, demokratik, 
parlamentar institutlar yuzaga kela boshladi. Lekin shuni ham aytib o`tish 
kerakki, bu inqilobiy o`zgarishlarni hamma ham to`la tushunib yetmadi. 
Masalan, A.Smit mashina va fabrikalarni ko`rgani holda manufakturani 
qo`lladi, Angliya kelajagi qishloq xo`jaligi bilan bog`liq deb o`yladi. 

---

156