“Iqtisodiy ta’limotlar tarixi” fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami T.: Tmi, 2003. bet

Qiymat nazariyasi. 
   
Marks ta’limotiga binoan, har bir tovarning qiymati uni ishlab chiqarishga 
sarflangan ijtimoiy zaruriy mehnat bilan o’lchanadi. Bir turdagi tovarni ishlab 
chiqarish uchun turli miqdorda mehnat sarflanadi. Buning natijasida tovarlar har xil 
individual qiymatga ega bo’ladi. Lekin qiymat o’zida ijtimoiy mehnatni 
mujassamlashtirganligi sababli, uning miqdori individual mehnat sarflari bilan emas, 
balki ijtimoiy zarur mehnat bilan o’lchanadi, ijtimoiy zarur ish vaqti bilan 
belgilanadi. «Iste’mol qiymatga ega bo’lgan qiymatning miqdorini, - deb yozadi 
K.Marks, uni ishlab chiqarish uchun kerak bo’lgan ijtimoiy zarur mehnat miqdori 
bilangina, ya’ni ijtimoiy zarur ish vaqti bilangina belgilanadi. Har bir ayrim tovar o’z 
jinsidan bo’lgan tovarlarning faqat o’rtacha nusxasi sifatida ahamiyatga egadir». 
Ijtimoiy zarur ish vaqti normal ishlab chiqarish sharoitida va muayyan jamiyatdagi 
mehnat malakasi va intensivligining darajasi o’rtacha bo’lgan sharoitda biron-bir 
tovar tayyorlash uchun sarflanadigan vaqtdir. Ushbu tushunchalar yordamida qiymat 
qonuni shakllanadi: almashuv jarayonida (ekvivalent ekvivalentga singari) tovarlar 
o’zining qiymati bo’yicha ayirboshlanadi (Ularda mujassamlashgan ijtimoiy zarur ish 
vaqti bo’yicha). K.Marksning tasdiqlashicha, har qanday jamiyatda qiymat qonuniga 
amal qilmagan ayirboshlashning bo’lishi mumkin emas. Qiymat esa, yuqorida qayd 
qilib o’tkanimizdek, ayni jamiyatda o’rtacha mehnat sarflari bilan o’lchanadi. Bu  
ayirboshlanadigan tovarlarni taqqoslashning yagona o’lchovi mehnat ekanligini 
bildiradi. Tovarlarning foydaliligi bunday umumiy o’lchov bo’la olmaydi, negaki ular 
miqdor jihatidan taqqoslanmaydi. 
105 

---

 
K.Marksning qiymat nazariyasining D.Rikardoning qiymat nazariyasidan 
farqiga e’tibor berish zarur. D.Rikardo tovarlarning nisbiy qiymati to’g’risida so’z 
yuritadi: A va B tovarlar bir-biriga  
ayirboshlanadi, chunki ularni ishlab chiqarish taxminan bir xil mehnat sarflarini 
taqozo etadi. K.Marksda esa qiymat tovarga xos ob’ektiv xususiyatdir.