AHOLI TURMUSH DARAJASINING
KO`RSATKICHLAR TIZIMIGURUHLARI
AHOLINING NOMINAL PUL DAROMADLARI
MANBALARI
Ishlab chiqarish
omillari hisobiga
olinadigan
daromad (ish
haqi)
Davlat yordam
dasturlari bo`yicha
to`lov va imtiyozlar
shaklidagi pul
tushumlari
Moliya-kredit
tizimi orqali
olinadigan pud
daromadlari
77
11-ilova.
12-ilova.
Turmush
tarzi
• Bu kishilar (jamiyat, ijtimoiy
qatlam, shaxs)ning milliy va
jahon hamjamiyatidagi
hayot faoliyati turi hamda
usullarini aks ettiruvchi
ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya
Iste
`molchi
byudjetining turlari
O`rtacha oila byudjeti
Minimal darajada moddiy
ta`minlanganlar byudjeti
Yuqori darajada ta`minlangan
byudjet
Nafaqaxo`rlar va aholi
boshqa ijtimoiy guruhlari
byudjeti
78
13-ilova.
Filvord o’yini
Mavzuga oid inglizcha daromad atamalarni toping.
B
O
M
E
D
I
C
A
L
I
N
S
U
R
A
N
C
E
H
C
I
T
I
T
E
N
K
A
F
P
E
R
S
E
S
N
I
C
O
N
T
H
E
A
L
O
L
A
T
O
N
U
R
A
N
C
E
R
A
C
T
T
H
R
E
F
E
A
S
I
A
V
T
O
M
E
N
T
I
N
T
E
Y
K
L
E
N
E
Q
U
I
L
M
A
R
R
I
A
R
U
E
R
A
J
U
R
Y
N
T
D
E
T
O
N
G
N
R
N
I
P
S
T
U
D
E
D
E
A
E
T
A
E
A
I
C
Y
R
G
C
O
N
F
L
H
T
H
A
U
S
T
D
E
H
O
E
N
E
R
A
I
C
T
L
A
N
O
I
T
C
T
P
E
R
T
Y
L
I
N
S
U
R
A
N
C
E
A
L
TURMUSH TARZI QUYIDAGILARDA
NAMOYON BO`LADI
- mehnat, uni tashkil etishning ijtimoiy shakllari;
- turmush va bo`sh vaqtdan foydalanish shakllari;
- siyosiy va ijtimoiy qayotda ishtirok etish;
- moddiy va ma`naviy ehtiyojlarni qondirish shakllari;
- kishilarning kundalik hayotdagi xulq-atvori me`yorlari
va
qoidalari
79
14-ilova
DAROMADLAR TABAQALANISHINI ANIQLASH KO’RSATKICHLARI
Distel koeffistienti
Bu ko’rsatkich 10 foiz eng yuqori ta’minlangan aholi
o’rtacha daromadlari va 10 foiz eng kam ta’minlanganlar
o’rtacha daromadi o’rtasidagi nisbatni ifodalaydi. Masalan,
AQSh va Buyuk Britaniyada bu nisbat 13:1ga, Shvestiyada
esa 5,5:1ga teng
Jini koeffistienti
Yalpi daromadning aholi guruhlari o’rtasida taqsimlanishini
tavsiflash uchun aholi daromadlari tengsizligi indeksi
ko’rsatkichidan foydalanishni ifodalaydi. Jini koeffistienti
chizmadagi Lorenst egri chizig’i bilan mutlaq tenglik
chizig’i o’rtasidagi yuzaning 0FE uchburchak yuzasiga
nisbati orqali aniqlanadi. Bu ko’rsatkich qanchalik katta
bo’lsa, (ya’ni 1,0 ga yaqinlashsa) tengsizlik shuncha kuchli
bo’ladi. Jamiyat a’zolari daromadlari tenglashib borganda bu
ko’rsatkich 0 (nol)ga intiladi. Masalan, keyingi yarim asr
davomida Jini indeksi Buyuk Britaniyada 0,39 dan 0,35 ga
qadar, AQShda esa 0,38 dan 0,34 ga qadar pasaygan.
15-ilova.
Narxlar erkinlashtirilishi va pulning qadrsizlanish
darajasi
ortib
borishi
munosabati
bilan
daromadlarning eng kam va o`rtacha darajasini
muntazam oshirib borish
Aholining kam ta`minlangan tabaqalarini ijtimoiy
himoyalash va qo`llab-quvvatlash
Ichki iste`mol bozorini himoya qilish hamda oziq-
ovqat mahsulotlari va nooziq-ovqat mollari asosiy
turlari iste`molini muayyan darajada saqlab turish
Aholini ijtimoiy himoyalashning asosiy yo`nalishlari
Birinchi
yo`nalish
Ikkinchi
yo`nalish
Uchinchi
yo`nalish
80
16-ilova.
Masalani eching.
1. AQSh da kambag’al aholining 20 % i yalpi daromadning 4,7% ini, boy
kishilarning 20 % i esa yalpi daromadning 42,7% ini oladi. Ushbu ma’lumotlar
asosida Lorenst egri chizig’ini chizing va DJ ini koeffistentini toping.
2. Quyidagi jadvalda oila a’zolarining bir yil davomidagi daromadlari
ko’rsatilgan.
Oila a’zo
Faoliyati
Daromadi
(so’m)
Otasi
O’qituvchi
30000
Onasi
Vrach
28000
O’g’li
Talaba
12000
Qizi
O’quvchi
-
O’g’li
Bog’cha
tarbiyalanuvchisi
-
Agar minimal ish haqi darajsi 8000 so’m bo’lsa, bu oila kam ta’minlangan oilalar
qatoriga kiradimi?
81
XULOSA VA TAKLIFLAR
Bitiruv malakaviy ishi davomida amalga oshirilgan izlanishlar natijasida
quyidagi xulosalarga keldik:
Aholi pul daromadlari ish haqi, tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromad,
nafaqa, pensiya, stipendiya shaklidagi barcha pul tushumlarini, mulkdan foiz,
dividend, renta shaklda olinadigan daromadlarni, qimmatli qog’ozlar, ko’chmas
mulk, qishloq xo’jalik mahsulotlari, hunarmandchilik buyumlarini sotishdan va har
xil xizmatlar ko’rsatishidan kelib tushadigan daromadlarni o’z ichiga oladi. Natural
daromad mehnat haqi hisobiga olinadigan va uy xo’jaliklarining o’z iste’mollari
uchun ishlab chiqargan mahsulotlaridan iborat bo’ladi.
Aholi turmush darajasi tushunchasini ularning hayot kechirishi uchun zarur
bo’lgan moddiy va ma’naviy ne’matlar bilan ta’minlanishi hamda kishilar
ehtiyojining bu ne’matlar bilan qondirilishi darajasi sifatida aniqlash mumkin.
Farovonlikning eng quyi chegarasini oila daromadining shunday chegarasi bilan
belgilash mumkinki, daromadning bundan past darajasida ishchi kuchini takror hosil
qilishni ta’minlab bo’lmaydi. Bu daraja moddiy ta’minlanganlik minimumi yoki kun
kechirish darajasi (qashshoqlikning boshlanishi) sifatida chiqadi.
Dunyodagi barcha mamlakatlar aholi jon boshiga to’g’ri keladigan o’rtacha
daromadlar darajasi bilan bir-biridan keskin farqlanadi. Bu turli mamlakatlar
aholisining daromadlari darajasi o’rtasida tengsizlik mavjudligini bildiradi.
Davlatning ijtimoiy siyosati tegishli markazlashgan daromadlarni tabaqalashgan
soliq solish yo’li bilan shakllantirish va uni byudjet orqali aholi turli guruhlari
o’rtasida qayta taqsimlashdan iborat.
Aholini ijtimoiy himoyalash chora-tadbirlari tizimidagi eng asosiy yo’nalish – bu
narxlar erkinlashtirilishi va pulning qadrsizlanish darajasi ortib borishi munosabati
bilan daromadlarning eng kam va o’rtacha darajasini muntazam oshirib borish
hisoblanadi.
Kichik biznes sohasining iqtisodiyotdagi ahamiyati uning iqtisodiyotda
raqobat muhitini ta’minlash, yirik korxonalar uchun mahsulot va xizmatlar
etkazib berish, yangi ish o’rinlarini yaratish va ikkilamchi bandlikni
ta’minlash, bozor tizimining moslashuvchanligini oshirish, ilmiy texnikaviy
82
inqilobni jadallashtirish, resurslarni ishlab chikarishga safarbar etish; soliq
tushumlari hajmining o’sishining ta’minlash, aholi daromadlari darajasini
barqarorlashtirish kabi omillar bilan belgilanadi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish mamlakatimizda
o’rta mulkdorlar sinfini shakllantirish vazifasini hal etadi. Kichik biznes va
xususiy tadbirkorlikni aholi bandligini ta’minlaydigan va uning asosiy
daromad manbai bulgan muhim sohaga aylanadi. Ishchi kuchiga talabni
oshishi bo’yicha iqtisodiy tadbirlardan eng asosiysi iqtisodiyot tarmoqlarida
tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirishdir. Bunga eng avvalo mulkchilik
shakllarini rivojlantirish,mehnat unumdorligini oshirish, yangi ish joylarini
yaratish,
moddiy
va ma’naviy manfaatdorlikni ko’tarish (sohaga
investistiyalar kiritish) orqali erishiladi.
Respublikamiz mintaqalarida aholining bandligini oshirish, ishchi
kuchidan samarali foydalanishda quyidagilarni amalga oshirish maksadga
muvofiq, ya’ni:
-bank kreditlari hisobidan xizmat ko’rsatish va servis sohasini rivojlantirish
orqali yangi ish o’rinlarini yaratish;
- ma’lumki, mamlakatimizda aholining 62,5 dan ko’progi qishloq joylarida
yashaydi. Shunga muvofiq mehnatga yaroqli aholining ham shuncha qismi
qishloq aholisi hisobiga to’g’ri keladi. Shuning uchun qishloq aholisining
faoliyati sohalari va turlarini kengaytirish talab qilinadi;
-ayni paytda bugun alohida muhim ahamiyat kasb etadigan yana bir masala
yoshlarni, bo’lg’usi kadrlarni tayyorlash sifati bilan bog’liq. Tabiiyki, bu
borada pedagogik kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash tizimi qanday
tashkil etilgani hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bu masala umumiy, o’rta va o’rta
maxsus ta’limni isloh qilish tizimining eng dolzarb vazifasi bo’lmogi zarur.
Listey va kollejlarimizda ta’lim jarayonlariga oliy o’quv yurtlarining tajribali
amaliyotchi va o’qituvchilarini yanada keng va faol jalb etish lozim;
-ijtimoiy yo’naltirilgan mehnat bozori faoliyatini yildan yilga kengaytirib
borib, ular tomonidan o’tkazilayotgan mehnat yarmarkalarini muntazam
o’tkazishini ta’minlash zarur;
-ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga soluvchi mustahkam rivojlangan
83
mahalliy va xorijiy bandlik xizmati tashkilotlari tizimini takomillashtirish
lozim.
Respublikada yangi ish joylarini tashkil etish, kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik salohiyatidan maqsadli foydalanish natijasida aholi bandlik
darajasi va daromadlarini oshirish buyicha chuqur iqtisodiy islohotlarni
amalga oshirish zarur.
Mamlakatimizning yoshlar mehnat bozorida talab va taklif muvozanatini
ta’minlash maqsadida ularni tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanishini
rag’batlantiruvchi
chora tadbirlarni amalga oshirish, ya’ni: yosh
tadbirkorlarga moliya kredit va xom ashyo resurslarini olishlarida yordam
berish tizimini shakllantirish; yosh tadbirkorlar uchun soliq imtiyozlarini
kengaytirish; yosh tadbirkorlarni tayyorlash va qayta tayorlash, malakasini
oshirish tizimini yanada rivojlantirish lozim.
Yangi ish o’rinlarini tashkil etish va aholi bandligini ta’minlashning
asosiy yo’nalishlari: kichik biznes, xususiy tadbirkorlik, oilaviy biznes va
xizmat ko’rsatish sohalarini rivojlantirish; uy mehnati (kasanachilik)ni
rivojlantirish; yangi ishlab chiqarish ob’ektlarini ishga tushurish, mavjud
quvvatlardan unumli foydalanish, korxonalarni kengaitirish; ishlab chikarish,
bozor va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish; fermer va aholi xo’jaliklari
imkoniyatlaridan kengroq foydalanish, intensiv texnologiyalarni joriy etishdan
iborat.
Bitiruv malakaviy ishini yozish mobaynida kelib chiqqan quyidagi
takliflarimizni bermoqchimiz:
1.
Aholi bandligining samarali shakllarini rivojlantirish, jumladan,
kasanachilak faoliyatini kengaytirish, mustaqil ish bilan bandlik, shu
jumladan, shaxsiy yordamchi va dehqon xo’jaliklarida qoramol boqish hamda
boshqa turdagi ish bilan bandlikni rag’batlantirish bevosita
aholi
daromadlarini oshishiga olib kelishi lozim.
2.
Yirik sanoat korxonalari atrofida kichik, unga xizmat qiluvchi korxona
va mikrofirmalarni tashkil etishni kengaytirish asosida yangi ish o’rinlarini
yaratish hamda aholi ko’p istiqomat qiluvchi qishloq joylarda kichik biznes va
xususiy tadbirkorlik sohasini chuqurroq olib kirish lozim.
84
3.
Xizmat ko’rsatish va servis sohasini rivojlantirish va qishloq joylarda
qishloq xo’jaligiga ta’lluqli bo’lmagan bandlik sohalarini kengaytirish
masalalarini hal etishga e’tiborni kamaytirmaslik kerak.
5. Aholi daromadlarini oshirishda hozirgi kunda kichik biznesni ahamiyati katta.
Kasb hunar kolleji o’quvchilari uchun dars o’tish jarayonining texnologik xaritasi
batafsil yoritib berilgan. Bu borada bilimlarni chuqur o’rgangan holda kelajakda shu
sohani rivojlantirishga erishish maqsad qilib qo’yilgan.
6. Aholi daromadlari va davlatning ijtimoiy siyosati mavzusida elektron ko’rkazmali
taqdimoti usulida talabalarga dars o’tish. Bunda jadvallar, sxemalar, rasmlar,
diagrammalar va savol javoblardan foydalangan holda darsni qiziqarli qilib o’tishdan
iborat. Yangi pedagogik texnalogiyalardan foydalanish jarayonida dars o’tish
talabalarning bilim saviyasini ko’taradi va qiziqish uyg’otadi.
Yuqorida keltirilgan xulosa va takliflarning amaliyotga tadbiq etilishi
O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish asosida
aholi daromadlarini yanada oshishiga olib keladi.
85
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
I. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari va qarorlari:
1. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining "Tadbirkorlik subyektlarini huquqiy
himoya qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlar to`g’risida"gi
Farmoni // Xalq so`zi, 2005, 16 iyul.
2. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. "Barkamol avlod yili" Davlat
dasturi to`g’risida. 2010 yil 27 yanvar'.
3. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. "Ta`lim muassasalarining
bitiruvchilarini tadbirkorlik faoliyatiga jalb etish borasidagi qo`shimcha chora-
tadbirlar to`g’risida". 2010 yil, 28 iyul, PF-4232-son.
4. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. Uy-joy fondini
foydalanishga tayyor holda rekonstruktsiya va ta`mirdan o`tkazish uchun pudrat
ishlari ko`lamini kengaytirishni rag’batlantirish bo`yicha qo`shimcha chora-
tadbirlar to`g’risida. 2009 yil 29 yanvar, PH-1051-son.
5. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. Mamlakatimizdan oziq-
ovqat iste`mol tovarlari ishlab chiqarishni kengaytirishni rag’batlantirishga doir
qo`shimcha chora-tadbirlar to`g’risida. 2009 yil 28 yanvar, Ph-1050-son.
6. “Monopoliyaga
qarshi
ishlarni takomillashtiirish
va
raqobatni
rivojlantirish
tizimini
yanada
takomillashtirish
chora
tadbirlari
to’grisida”gi Farmon. 26 fevral 2010yil.
7. “2011-2015 yillarda yolg’iz keksalar, pensionerlar va nogironlarni
ijtimoiy himoya qilishni yanada kuchaytirish bo’yicha qo’shimcha chora
tadbirlar to’grisida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentinig Qarori. 30
may 2011 yil.
II. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahamasining qarorlari.
8. Ijtimoiy muhofazaga muhtoj va ish topishda qiynalayotgan shaxslarni
ishga joylashtirish uchun ish o’rinlarini band qilib qo’yish tartibi
to’g’risidagi Nizomni tasdiqlash to’grisida” 2008 yil 20 avgust.
9. Yoshlarni o’rta, maxsus, kasb hunar ta’lim va oliy ta’lim tizimi bilan
qamrab olishni, shuningdek keyinchalik ularni ishga joylashishini
86
hisobga olish va hisobotini yuritishni takomillashtirish chora tadbirlari
to’g’risida” 30 iyun 2008yil.
III- O’zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari
10. O’zbekiston Respublikasi Prezidenta Islom Karimovning 2011yilnin
gasosiy yakunlari va2012 yilda O’zbekistonni ijtimoiy iqtisodiy
rivojlantirishning
ustuvor
yo’nalishlarga
bag’ishlangan
Vazirlar
Mahkamasidagi ma’ruzasi. /Xalq so’zi. 2012y.
11. Karimov I.A. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 19 yilliga
bag’ishlan.gan "Bizning yo`limiz Demokrtik islohotlarni chuqurlashtirish va
modernizatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish" nomli ma`ruzasi./ Xalq so`zi
2011 8 dekabr.
12. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo`llari va choralari / I.A.Karimov. - T: O`zbekiston, 2009. -
56 b.
13. 2009 yilning asosiy yakunlari va 2010 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-
iqtisodiy
rivojlantirishning
eng
muhim
ustuvor
yo’nalishlariga
bag’shlangan Vazirlar Mahkamasida bo’lib o’tgan majlisdagi ma’ruzasi.
//Xalq so’zi. 29.01.2010 yil.
14. Karimov
I.A.
Mamlakatimizda
demokratik
islohotlarni
yanada
chuqurlashtirish
va
fuqarolik
jamiyatini
rivojlantirish
konstepstiyasi.//Xalq so’zi. 13.11.2010 yil. №220.
15. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz-vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini
yanada yuksaltirishdir. T.: O`zbekiston 2010
16. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo`llari va choralari / I.A.Karimov. - T: O`zbekiston, 2009. -
56 b.
17. Asosiy vazifamiz - Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada
yuksaltirishdir. - Prezident Islom Karimovning 2013 yilning asosiy yakunlari va
2014 yilda O`zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim
ustuvor yo`nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi
ma`ruzasi // Xalq so`zi, 2014 yil 14 yanvar,
18. Tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatalari to’g’risidagi .
87
O’z.Res.qonuni. 1997 yil 24 aprel.
19. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish
ustuvor maqsadimizdir. - Prezident Islom Karimovning O`zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi qonunchilik palatasi va Senatining qo`shma
majlisidagi ma`ruzasi // Xalq so`zi, 2010 yil 28 yanvar.
20. O`zbekiston Konstitutsiyasi - biz uchun demokratik taraqqiyot yo`lida va
fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevordir. - Prezident Islom
Karimovning O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 17
yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma`ruzasi // Xalq so`zi, 2009 yil
6 dekabr.
IV. Asosiy adabiyotlar
21. Abduraxmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti. Darslik, T: “Mehnat” 2004yil.
22. Abduraxmonov Q.X., Xolmo’minov Sh.R., Zokirova ND. Personalni
boshqarish. - T.: O’qituvchi, 2008. - 652 b
23. Abdurahmonov Q.X., Imomov V. O’zbekistonda mehnat potenstialidan
samarali foydalanish va uni boshqarish. - T.: Akademiya, 2008.
24. B.Yu.Xodiev, A.Sh.Bekmurodov va boshqalar. O’zbekiston Respublikasi
Prezidenti Islom Karimovning «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi,
O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari» nomli
asarini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. - T.: Iqtisodiyot,
2009.- 1206.
25. Б.М. Генкин Экономика и социология труда: Учебник для вузов -4 у
изд., доп.-М:НОРМА, 2009.448
26. Ishmuxamedov A.E., Kalamov B.Z., Kalanova M.Z. Sunnatov M.E.
“Ijtimoiy soha iqtisodiyoti” darslikT: TDIU 2010 yil.
27. Кокина Ю.П. Экономика труда. Учебник.-М.: Магистр, 2010-686 с.
28. Одегов Ю.Г. Мотивация персонала. Учебное пособия-М.: Альфа-Пресс,
2010-640с.
29. Радько С.Г. Трудовой потенциал как социально-экономическая катериоя.-
Спб: Просвещения, 2010-140с.
30. Рофе А.И. Экономика. Учебник.-М.:КНОРУС, 2010г. 400с
31. Экономика труда: рыночные и социальные аспекты. Учеб. Метод.
Комплекс. Для магистр.-М.: РАГС, 2010-368с
88
V. Qo’shimcha adabiyotlar
32. Raximov D., Abulqosimov X., Abdurahmonov J., KattayevK., Ro’zimetov R.
Milliy mehnat bozori uchun kadrlar tayorlanishni boshqarishni takomillashtirish
yo’nalishlari.-T.:Fan va texnologiya, 2009-212 b.
33. Sh.Ergashxo’jayeva. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish.
T.”O’zbekiston”.2011 yil.
VI. Davriy nashrlar, statistik to’plamlar va hisobotlar
34. Социальное развитие и уровень жизни населения в Узбекистане. 2009.-
Ташкент, 2010.197 с.
35. Статистическое образование Республики Узбекистан за 2009 год.-
Ташкент, 2010.-95с
VII. Internet saytlari
36. http: //
www. mintrud.uz
37. http: //www. stat.uz
38. http: //yas.yuna
. ru
39. http: //
www.viperson.ru
40. http: //cer.freenet.uz.
Do'stlaringiz bilan baham: |