Iqtisodiy tahlil va statistika

2.1 Mamlakatimizdagi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning omillar usulida tahlili
Yuqorida keltirilgan 1-jadvaldan mamlakatimizning asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlaridan biri YaIM jamini so’ngi 10 yillik kesmida tahlil qilib chiqamiz. Jadvalda barcha YaIMlar mlrd. so’mda aks ettirilgan. Qiyoslash usuli yordamida ko’rib chiqadigan bo’lsak, o’rtasidagi farq 2012-yilda 2011-yilga nisbatan 24 357,60 (127 590,2--103 232,6) mlrd. so’mga oshgan. 2016-yilga kelib esa, 2015-yilga nisbatan 34 071,00 (255 421,9-221 350,9) mlrd. so’mga ko’paygan. Tahlil qilayotgan yillarimizning joriysi(2021-yil), 2020-yilga nisbatan 2021-yilda esa 132 394,70 (734 587,7-602 193,0) mlrd. so’mga ortgan. Bu raqamlar shuni ko’rsatayaptiki, yildan yilga mamlakatimizda YaIMda o’sish sur’atlarini kuzatilayapti. Shu tartibda so'ngi 10 yillikni quyidagi jadvalda keltiramiz:

(2-jadval)

YaIM jamini so’ngi 10 yillik kesmida tahlil jadvali quyidagicha.

№	Yillar	YaIM jami (mlrd.so’m)	Farqi
			(+;-)	(%)
1	2011	103 232,6	-	100 %
2	2012	127 590,2	+24357,6	123,6	+23,6%
3	2013	153 311,3	+25721,1	147,8	+24,8%
4	2014	186 829,5	+33518,2	180,1	+32,8%
5	2015	221 350,9	+34521,4	213,4	+33,3%
6	2016	255 421,9	+34071	246,2	+32,8%
7	2017	317 476,4	+62054,5	306,01	+59,81%
8	2018	424 728,7	+107252,3	409,4	+103,4%
9	2019	529 391,4	+104662,7	510,3	+100,9%
10	2020	602 193,0	+72801,6	580,5	+70,2%
11	2021	734 587,7	+132394,7	708,1	+127,6%

Hisoblashlarni amalga oshirib 2-jadvalni hosil qildik. Keltirgan jadvalimizga xulosa beradigan bo’lsak, har bir yilning farqini mlrd.so’m ko’rinishida hamda foiz ko’rinishida namoyon qildik. Bu jadvalda ko’rinib turibdiki, YaIM hajmi “-” ko’rsatkich bilan chiqmagan yildan yilga ortib borayotganligini izohlashimiz mumkin. Biroq, 2020-yilda o’sish bo’lgan-u, lekin 2019-yildagi ko’rsatkichga nisbatan kamroq 30% ga farq qilayapti. Bunga butun jahonda pandemiya bo’lganligi sababli, karantin qoidalari joriy etildi. Bu esa, bizning mamlakatimizga ham o’z ta’sirini o’tkazdi. Shu sababli ham, qolgan yillar ko’rsatkichlariga nisbatan biroz pasayishni ko’rib turibmiz.

Endi esa, YaIM jamini qanchaga oshganini boshqacharoq jadval ko’rinishga keltiramiz. Ya’ni, o’rtasidagi farqni emas nisbatini aks ettiramiz. Bunda so’ngi 10 yillikni har bir yilini 2011-yilga nisbatan ya’ni joriy yilni bazis davrga nisbatini quyidagi formula yordamida ko’rib chiqamiz: _{ } va joriy yilni o’tgan davr nisbatini _{ } formula yordamida aks ettiramiz. Jadval ko’rinishga keltirib hisoblab chiqamiz.
(3-jadval)

№	Yillar	YaIM jami (mlrd.so’m)	2011-yilga nisbatan		O’tgan yilga nisbat
			koeffitsient	%	koeffitsient	%
1	2011	103 232,6	-	-	-	-
2	2012	127 590,2	1,23	123%	1,23	123%
3	2013	153 311,3	1,48	148%	1,2	120%
4	2014	186 829,5	1,8	180%	1,21	121%
5	2015	221 350,9	2,14	214%	1,18	118%
6	2016	255 421,9	2,47	247%	1,15	115%
7	2017	317 476,4	3,07	307%	1,24	124%
8	2018	424 728,7	4,11	411%	1,33	133%
9	2019	529 391,4	5,12	512%	1,24	124%
10	2020	602 193,0	5,83	583%	1,13	113%
11	2021	734 587,7	7,11	711%	1,21	121%

Har bir yilni hisoblaganimizni jadvalda aks ettirdik. Bu 3-jadvaldan ma’lumki, 2011-yilga nisbatan har bir yilda o’sish kuzatilgan. Joriy yilda ya’ni 2021-yilda bazis yilga (2011-yil) nisbatan 7,11 marotaba oshgan. O’tgan yilga nisbatan esa, 1,21 marotabaga ko’paygan, kamayish kuzatilmagan. Pandemiya davrida esa, ya’ni 2020-yilda birozgina tushganini 11% ga kamaygani namoyon bo’ldi. 2018- 2019- 2020- yilda YaIM aytarli darajada emasu lekin, biroz kamaygan 10-11 % ga tushgan. Bu ham milliy iqtisodiyotimizga o’z ta’sirini ko’rsatishi mumkin albatta. Shu tariqa, har bir yilni keltirilgan raqamlar ya’ni qilgan hisob-kitoblarimiz orqali tahlil qilib boramiz.


2.2 Mamlakatimizdagi asosiy maktoiqtisodiy ko’rsatkichlarining prognoz
tahlili.
Ma’lumki, asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkich sifatida YaIMni oldik. Bu ko’rsatkichni yillar kesimida qiyoslash usuli yordamida tahlil qilib uni jadvallarda aks ettirdik. Navbatdagi qiladigan ishimiz esa, bu ko’rsatkichlarni prognozini korrelyatsion va regression tahlil yordamida hisoblab ularga xulosalar beramiz. Korrelyatsion va regression tahlillarni qisqacha izohlab formulalarini keltirib o’tamiz. Korrelyatsion tahlilning mohiyati shundan iboratki, natijaviy ko’rsatkich bilan omilli ko’rsatkichlar orasidagi miqdoriy bog’liqlikni aniqlashdan iborat. Natijaviy belgi (Y) bilan omil (x) o’rtasidagi korrelyatsion bog’lanishni ifodalaydigan regressiyning chiziqli tenglamasi quyidagicha aniqlanadi : _{ }x . Natija bilan omil o’rtasidagi bog’liqlik bevosita bo’lganda, ushbu tenglamdan foydalanib, tahlilni amalga oshirish mumkin. Bunda, Y- natija, x- omil ko’rsatkichi, _{ } – x nolga teng bo’lganda natija a=0 ga ya’ni natijaviy ko’rsatkichga teng bo’lishini bildiradi, _{ } esa- x birlikka o’zgarganda u o’rtacha qanchaga o’zgarishini ifodalovchi koeffitsient (regressiya tenglamasining koeffitsient). No’malum parametrlar (_{ }) aniqlashda esa eng kichik kvadratlar usulidan foydalaniladi va quyidagi formula yordamida hisoblanadi:
_{   }
Regression tahlil esa, natijaviy belgiga ta’sir etuvchi omillarning samaradorligini aniqlab beradi. Regression tahlil yordamida iqtisodiy hodisalarning kelajak davrlar uchun istiqbol miqdorlarini baholash va ularning ehtimol chegaralarini aniqlash mumkin.

Ushbu nazariy asoslardan foydalanib 1-jadvalimizda keltirilgan YaIM ni prognoz qilamiz.

(4-jadval)

Yillar			y		x						x*y		 = 
2011			103 232,6		91 605,1		10656969703		8391494346,01		9456632646,26		105722,6984
2012			127 590,2		113 273,4		16279259136		12830863147,56		14452575760,68		128983,5473
2013			153 311,3		137 382,9		23504354707,69		18874061212,41		21062350996,77		154865,0163
2014			186 829,5		168 449,1		34905262070,25		28375099290,81		31471261128,45		188214,48
2015			221 350,9		201 204,0		48996220930,81		40483049616,00		44536686483,60		223376,7576
2016			255 421,9		232 990,4		65240346999,61		54284526492,16		59510850649,76		257499,3536
2017			317 476,4		282 684,4		100791264556,96		79910470003,36		89745625648,16		310845,6994
2018			424 728,7		379 152,9		180394468603,69		143756921578,41		161037118318,23		414404,3174
2019			529 391,4		484 128,7		280255254393,96		234380598163,69		256293570273,18		527095,4939
2020		602 193,0		557 831,5		362636409249		311175982392,25		335922224479,50		606215,2077
2021		734 587,7		681 423,7		539619088991,29		464338258921,69		500565468508,49		738891,0285
	3656 113,60			3330 126,10		1663278 899342,06		1396801325164,35		1524054364893,08		3656 113,60

Keltirgan nazariy asoslarimiz yordamida tenglamaning parametrlari ya’ni no’malum hadlar _{ } va _{ } larni topib olamiz:


(1) _{ }3330126,10 _{ }3656113,6
_{ }3330126,10_{ }1396801325164,35=1524054364893,08
Ko’rsatib o’tgan formulamizga asosan, quyidagi soda tenglamalar sistemasi ko’rinishiga keladi. Bu tenglamalar sistemasini esa, algebra fanlarida o’rganganimiz kabi quyidagi ketma- ketlikda yechamiz va no’malum hadlarni aniqlaymiz.

(2) 3330126,10 _{ } + 1008158167445,56_{ } = 1106847211265,91
3330126,10 _{ } + 1396801325164,35 _{ } = 1524054364893,08
- 388643157718,79 _{ } = - 417207153627,17
_{ } = 1,073496716


_{ } no’malum hadimizni topib oldik, endi esa, _{ } ni topib olamiz va regression chiziqli tengla o’rniga qo’yib, natija va omil o’rtasidagi bo’glanishni aniqlaymiz.
_{ }3330126,10 * 1,073496716 _{ }3656113,6
11_{ } = 81234,16778
,
2015-yilda esa, Y va x o’rtasidagi bog’lanish 2025,86 ga teng bo’layapti. Bu raqamlar 2011-yildan biroz kamligini ko’rishimiz mumkin. Qolgan yillarni ham shu tarizda prognoz qilishimiz mumkin bo’ladi. 4-jadvalda ko’rsatilganidek 2017-2018-2019- yillarda natija bilan omil o’rtasidagi bog’liqlik ya’ni YaIM bilan tarmoqlarning yalpi qo’shilgan qiymati plyus natija bilan emas, minus natija bilan ya’ni uzoqlashgani namoyon bo’lgan. Bittasini ko’rsatib bersak, 2018- yilda -10 324,38 birlikka kamaygani ma’lum bo’lgan. Omil natijaga o’z ta’sirini o’tkizmaganligi, qaysidir bo’limida kamchiliklar borligini aniqlashimiz lozim. 2019-yildan keyin esa, yana 2020-2021- yillarda YaIM bilan yalpi qo’shilgan qiymat o’rtasida o’zaro bog’lanish bo’lgan.
So’ngra, natijaga ta’sir etuvchi omillarning samaradorligini aniqlashda yuqorida keltirgan formulamiz, regression tenglamadan foydalanib hisoblaymiz.
_{ } ushbu formuladan foydalanib amalga oshiramiz.

Bu misolni hisoblab r ni topib olamiz . Hisoblashlar olib borganimizda r = 0,999764054 ga teng bo’ldi. Samaradorlik -1 < r < 1 oraliqda bo’lishi kerak. Demak, O’zbekiston Respublikasining asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlaridan biri ya’ni YaIM ning samaradorligi so’ngi 10 yillikda 99 % ga oshgan. Olib borgan tahlil va prognoz natijalarimiz asosida milliy iqtisodiyotimizning yillar kesimida qay darajada rivojlanayotganini yildan yilga o’sib borayotganini yoki kamayganini ko’rib chiqdik. YaIMga boshqa omillar ta’sirini ham shu tarzda ko’rib chiqib, tahlil va prognoz qilishimiz mumkin bo’ladi.