Iqtisodiy tahlil

2.4 Iqtisodiy tahlilda balans usuli
Balans usuli – bu xo’jalik faoliyatining o’zaro aloqador ko’rsatkichlarini ularning o’zaro ta’sirini izohlash va o’lchash uchun, shuningdek, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish zaxiralarini hisoblash uchun maxsus qiyoslashdir.
Tahlilning balans usulini qo’llashda alohida ko’rsatkichlar o’rtasidagi aloqa ularni turlicha qiyoslash orqali olingan natijalar tengligi shaklida ifodalanadi. Xo’jalik faoliyatining ikki natijasi tengligini keltirib chiqarish yo’li bilan uning ko’p sonli ko’rsatkichlarini muvofiqlashtirish bo’yicha ilk tarixiy misol buxgalteriya balansi bo’lganligi uchun tahlilning mazkur usuli balans metodi nomini oldi. U korxonaning mehnat, moliyaviy resurslar, xom ashyo, yoqilg’i, materiallar, ishlab chiqarishning asosiy vositalari va boshqalar bilan ta’minlanganligini tahlil qilishda keng qo’llaniladi.
Masalan, korxonaning mehnat resurslari bilan ta’minlanganligi aniqlangan holda balans tuzilib, unda bir tomondan, mehnat resurslariga ehtiyoj, boshqa tomondan – ularning haqiqatda mavjudligi ko’rsatiladi.
Korxonalarning to’lov qobiliyatini aniqlash uchun to’lov balansidan foydalanilib, unda to’lov mablag’larining to’lov majburiyatlari bilan o’zaro nisbati aniqlanadi.
Tayyor mahsulot balansi quyidagi formula asosida hisoblanadi:
Q_b+T = S+Q_o
Bu erda Q_b – yil boshi uchun tovar qoldig’i;
T –tovar mahsulot ishlab chiqarish;
S – sotish;
Q_o– yil oxiri uchun tovar qoldig’i.
Ba’zan balans usuli alohida omillarning natijaviy o’krsatkich o’sishiga ta’sir miqdorini aniqlash uchun qo’llaniladi. Masalan, uch omilning ikkitasi ta’siri ma’lum bo’lsa, u holda uchinchisining ta’sirini natijaviy ko’rsatkichning umumiy o’sishidan dastlabki ikki omil ta’siri natijasini ayirib tashlab aniqlash mumkin:
S = Q_b+T-Q_o
2.5 Zanjirli o’rin almashtirish usuli