Iqtisodiy statistika

5-§. Korxonalar faoliyatining moliyaviy natijalari statistikasi


Korxonaning ishlab chiqarish-xo‘jalik va moliyaviy faoli­ yatining (har xil tom onlari uning moliyaviy natijalarini ifodalovchi ko'rsatkichlar tizim ida o 'z aksini topadi; ularning asosiylari quyidagilar: m ahsulotni sotishdan tushgan tushum (yalpi darom ad), foyda va rentabellik darajasi.
Mahsulotlar, tovarlar va xizmatlarni sotishdan tushgan tushum (yalpi daromad) korxona faoliyatining um um iy m oli­ yaviy natijasini ifodalaydi. Bunga tayyor mahsulot, o'zi ishlab chiqargan yarim tayyor m ahsulotlar, ish va xizmatlar, sotib olingan buyum lar (to'ldirish uchun sotib olingan), ilmiy tadqiqot ishlari, yuklarni va yo'lovchilarni tashish xizmatlari qiym ati kiritiladi.
Bozor iqtisodiyoti davrida korxona iqtisodiy rivojla- nishining asosi bo'lib foyda hisoblanadi. Foyda ko'rsatkichlari korxonalar ishlab chiqarish va moliyaviy faoli- yatini baholash va uning ish faoliyati samaradorligini ifodalovchi ko'rsatkichlar bo'lib hisoblanadi. Foyda hajm i- ning ortishi korxonalarning o 'z in i- o 'z i moliyalashtirish, ken- gaygan takror ishlab chiqarishni am alga oshirish va korxona xodim larining ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish bazasi b o 'lib hisoblanadi. K orxonaning budjet, bank va boshqa tashkilotlar oldidagi majburiyatlarini bajarish foyda hisobiga am alga oshiriladi. Foydaning bir necha ko'rsatkichlari mavjud: m ahsulot va xizm atlarni sotishdan olingan foyda, asosiy faoliyatdan olingan foyda, soliq to 'lashdan oldingi foyda va sof foyda. U m um iy moliyaviy natijani balansdagi foyda deb ataladi (barcha foyda va sarflarni um um iy sum m a- sini balanslashtirish natijasida olinadi) va unga quyidagilar
kiradi:


— m ahsulotlarni, tovar va xizmatlarni sotishdan olingan foyda (zarar);
— m aterial aylanm a mablag'lar va boshqa aktivlarni sotishdan ko‘rilgan foyda (zarar);
— sotishdan va asosiy vositalarni chiqarishdan olingan foyda (zarar);
— sotish bilan bog'liq b o ‘lmagan operatsiyalardan olingan darom adlar. Bular (har xil tushum lar, xarajat va y » ‘qotuvlar bo‘lib, ular m ahsulot sotish bilan bog'liq emas;
— korxonaning aksiyalari va boshqa qim m atli qog'ozlari bo'yicha darom ad va dividendlar;
— aw algi yil operatsiyalari bo'yicha bu yil aniqlangan foyda;
— O 'zbekiston hududida joylashgan boshqa korxonalar faoliyatida ulushli ishtirok etish natijasi darom adlari;
— m ulkni ijaraga berishdan olingan darom ad;
— xorij valutalari bilan qilingan operatsiyalardan olingan darom ad;
— qarzdor tom onidan to'langan ustam a, ja rim a va boshqa iqtisodiy sanksiyalar;
— tovar va xizm atlarni ishlab chiqarish va sotish bilan
bog'liq bo'lm agan boshqa daromadlar.

Foydaning tashkil bo'lishi va taqsimlanishi sxemasi:

^{M ahsulot, tovarlar va} M ahsulotlar, tovarlar ^{xizm atlam i sotishdan} va xizm atlar tannarxi
^{tushgan tushum (QQSsiz} (ayriladi) va amaldagi aksizlarsiz)
■■■ г .......
Mahsulot, tovarlar va Sotish bilan bog‘liq xizmatlami hamda bosh­ ^{boMmagan operatsiyalardan} qa material boyliklarni ^{darom ad va xarajatlar} sotishdan olingan foyda ^qoldig'i
-------------------------- ¹
_{Balansdagi foyda} Balansdagi foydadan soliqqa
tortish uchun kiritilgan
tuzatishlar sum m asi
I
Soliqqa tortilgan foyda sum m asi


Soliqlar, imtiyozlami Korxona ixtiyorida qolgan hisobga olgan holda so f foyda
^{Moliyaviy Ishlab Ijtim oiy-niadaniy} Ish haqqi fondiga ^{rczerv chiqarishni ishlarni} ajratm alar
^{rivoji uchun} m oliyalashtirish investitsiyalar


Sotish bilan bog‘liq bo‘lm agan xarajatlar (zararlar)ga quyidagilar kiradi:
— tayyor mahsulot va ishlab chiqarish zaxiralari bahosi- ning pasayishi;
— arbitraj va sud chiqimlari;
— tabiiy ofatdan ko‘rilgan zararlar;
— to ‘xtatib qo‘yilgan obyektlar va quw atlarni asrashdan ko‘rilgan zararlar;
— to 'langan jarima, ustam a va boshqa iqtisodiy sanksiya-
lar;
xorij valutalari bilan qilingan operatsiyalardan ko‘rilgan
zarar;
Balansdagi foydadan mavjud qonunlar asosida majburiy to ‘lovlar am alga oshiriladi.


www.ziyouz.com kutubxonasi

S hunday to ‘lovlardan so‘ng qolgan foyda sof foyda deb ataladi. U ni aniqlash uchun soliqqa tortilgan balansdagi foy- dadan ( har xil soliqlar (im tiyozlarni hisobga olgan holda) sum m asi ayriladi:
S F = B F - S '; bunda, BF— balansdagi foyda, S M m tiyozli soliqlar.
M a’lum ki, foyda hajmiga quyidagi o m illa r ta ’sir ko‘rsatadi:
— tovar va xizm atlar bahosining o'zgarishi;
— m ahsulot birligi tannarxining o'zgarishi;
— sotilgan tovar va xizm atlar hajmining o 'zgarishi;
— sotilgan tovar va xizmatlar tarkibi (assortim enti) o'zgarishi.
Bu om illarning um um iy foyda sum m asining o'zgarishiga ta ’sirini hisoblash uchun joriy davr tovar va xizm atlarni sotishdan tushgan tushum bazis davr bahosida hisoblash va joriy davrda sotilgan m ahsulot tannarxini bazis davr tan- narxida hisoblash lozim bo'ladi. Shunday hisoblashlar quyi­ dagi jadvalda keltirilgan.

Ko'rsatkich Bazis Amaldagi, lekin b a ­ ^Joriy davrda zis davr tannarxi va ^davrda

bahosida
Tovar va xizmatlarni sotishdan 13208 15068 ²⁷⁰¹²
tushgan tushum, amaldagi bo­ zor bahosida, ming so'm
^{Mahsulot to'liq tannarxi,} 10160 ^{8728 19820}
ming so'm
Foyda, ming so'm 3048 ^{6340 7192}


Jadval m a’lum otlariga qaraganda jo r iy d av rd a bazis


davriga nisbatan foyda 4144 ming so‘mga ortgan. AF=F[-Fo= 7192 -3048 = 4144 ming so‘m.
H a r bir omilning bu o ‘zgarishga ta ’sirini baholaymiz:
1) Bahoning o ‘zgarishi (AFr) ta'sirini hisoblash uchun joriy davrda sotilgan tovar va xizmatlar hajm idan (joriy davr bahosida) (Z qin) bazis davr bahosida hisoblangan joriy davrda sotilgan tovar va xizm atlar hajmi ayriladi:

AFr= Iq i r i - S q i^= 27012 -15068 = 11944 ming so'm .

D em ak, baholarning ortishi natijasida korxona qo‘shim cha 11944 ming so‘m foyda olgan.

2 ) M ahsulot tannarxining o‘zgarishi (AFS) ta ’sirini
hisoblash uchun sotilgan tovar va xizmatlarga amaldagi xara- ja tla rd an , shu tovar va xizmatlarga bazis davrdagi tannarx xarajatidagi sum m a ayriladi:

A Fs=£qiS[-X qiSo= 19820 -8728 =+l 1092 ming so‘m.

3 ) Sotilgan tovar va xizm atlar hajmi (AFq)ni ta ’sirini hisoblash uchun, sotilgan m ahsulot fizik hajm indeksini h isotlaym iz (Jq):

J q= Z q ir 0/Z q 0r0= 15068 /13208= 1,14008 yoki 114,08%.

D em ak, sotilgan m ahsulot hajmi 14,08% ga ortgan. Bino- b a r in , foyda summasi ham shu nisbatda ortgan:

AF(q)=Fo(Jq-l)= 3048xO, 14008=214,6 ming so‘m.

4) Sotilgan mahsulot tarkibi o'zgarishini foyda sum m a-

siga ta ’sirini hisoblash uchun, quyidagicha m ulohaza yuri- tamiz.
Agar bazis davr assortim enti saqlanganda (har bir ming so'm lik savdoda (3048:13208) 0,2307692 ming s o 'm foyda mavjud b o 'la r edi. Amaldagi tarkibda shu nisbat: 6340:15068= 0,4207592 ming so'm yoki 0,18999 m ing so'm ortiq. A m alda sotilgan m ahsulot hajmi bazis davr bahosida hisoblasak, assortim entning foydaga ta ’siri quyidagicha bo'ladi:
AFassort —(Fi/Zqiro-Fy/Xqoro) ^qlro ( 6 3 4 0 / 15068—
3048/13208) x 15068=(0,4207592-0,2307692) x 15068=
+ 0,18999 x 15068 = 2862 ming so'm .
Y uqoridagi to 'r tta oniilning foyda summasiga t a ’siri qu­ yidagicha:
Sotish bahosining o'zgarishi + 11944
M ahsulot tannarxining o'zgarishi -11092 M ahsulot assortim entining o'zgarishi + 2862 M ahsulot hajm ining o'zgarishi + 430
H isobotlarga qaraganda foyda sum m asining ortishi asosan baho, assortim ent va hajm ortishi hisobiga erishilgan. T annarxning ortishi esa foydani 11092 ming so 'm g a kam ay- tirgan. Foydaning um um iy o'zgarishi 4144 m ing so'm ni tashkil etgan.
Foyda sum m asidan tashqari korxona faoliyati sam arador- ligini aniqlash uchun rentabellik darajasi ko'rsatkichi ham hisoblanadi va u korxona aktivlariga qo'yilgan (har bir so'm qanday foyda keltirishini ifodalaydi.
R entabellik ko'rsatkichini aniqlash uchun m ahsulotni sotishdan olingan foyda (SF), yoki asosiy faoliyatdan olingan foyda (A FF ), yoki soliqdan oldingi foyda (SO F), yoki sof foyda, sotilgan m ahsulot tannarxiga, yoki ishlab chiqarish
fondlari qiym atiga, yalpi darom adga, o 'z kapitali va h.k. nis-


batan hisoblanadi. Hisob-kitoblarda qanday ko‘rsatkichlardan foydalanish darajasiga qarab, rentabellikning bir necha ko‘rsatkichlari hisoblanadi:
— Ishlab chiqarish rentabelligi — asosiy faoliyatdan olin­
gan foyda (A FF) ishlab chiqarish fondlarining 0 ‘rtacha qiy- m atiga nisbatan olinadi (IC h F):
Rish/ch=AFF/IChF x 100% yoki Rish/ch= A F F / F + 0 xl00% va u bir so'm lik ishlab chiqarish fondlariga to ‘g‘ri kelgan foyda sum m asini ifodalaydi.
— Asosiy faoliyat rentabelligi — sotishdan olingan foyda (SF)ning sotilgan mahsulot tannarxiga nisbati olinadi: