Iqtisodiy statistika

4 -§. Muomala xarajatlari statistikasi

Savdo korxonalari muomala xarajatlariga mahsulotlarni ish­ lab chiqaaivchidan iste’molchiga yetkazish bo'yicha qilingan xarajatlar, umumiy ovqatlanish korxonalari m uom ala xarajat­ lariga esa o ‘zi ishlab chiqarigan mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun qilingan xarajatlar va sotib olingan mahsulotlarni olish uchun qilingan xarajatlar kiradi.

M uom ala xarajatlari iqtisodiy mohiyati bo'yicha sof va q o ‘shim cha xarajatlarga ajratiladi:
Sof muomala xarajatlari — tovar-pul alm ashuvini tashkil
etish bilan, tovarlar egasini almashtirish bilan bog‘liq bo'lgan xarajatlarni o ‘z ichiga oladi.
Q o‘shimcha muomala xarajatlari — savdo tarm og‘ida ish­
lab chiqarish jarayonini davom ettirish bilan bog‘liq bo'lgan xarajatlarni o 'z ichiga oladi.
Buxgalteriya hisobini yuritish bo'yicha qo'llaniladigan us-
lubiy tavsiyanom aga asosan, m uom ala xarajatlari quyidagi m oddalardan tashkil topadi:
— transport xarajatlari (tashqi tashkilotlar xizmatlar
haqini to 'lash);


— ish haqi to'lovlari;
— ijtimoiy ehtiyojlar uchun to'lovlar;
— im oratlar, inshootlar, binolar, uskuna va asbob- uskunalarni asrash va ijaraga olish xarajatlari;
— asosiy vositalar amortizatsiyasi;
— asosiy vositalarni ta ’mirlash xarajatlari;
— sanitar va maxsus kiyim-bosh eskirishi, oshxona ji- hozlari, o'lchov asboblari va boshqa tez eskiradigan buyum - lam ing eskirish;
— yoqilg'i, gaz, elektroenergiyadan ishlab chiqarish ehti- yojlari uchun foydalanish;
— tovarlarni asrash, qayta ishlash, qayta sortlarga ajratish, qadoqlash xarajatlari;
— reklama xarajatlari;
— qarzlardan foydalanilgani uchun to'langan foizlar;
— texnologik chiqindilar va tovarlarni tabiiy yo'qotish;
— taralarga xarajatlar;
— boshqa xarajatlar.
M uom ala xarajatlari hajmi ikkita ko'rsatkich orqali ifodalanadi:
1) Muomalalar xarajatlarining mutloq hajmi — yuqorida qayd etilgan m oddalarning yig‘indisidan tashkil topadi.
2) Muomala xarajatlarining nisbiy darajasini aniqlash uchun muom ala xarajatlari hajmi tovar aylanish hajmiga bo'linadi va foizlarda ifodalanadi:
u=M X /T a x 100%; bunda, M X — m uom ala xarajatlari hajmi;
Т а — tovar aylanish hajmi.
Bu ko'rsatkich 100 so'm lik tovar aylanishini amalga oshirish uchun necha so'm m uom ala xarajati qilinganini
ko'rsatadi.


M uom ala xarajatlari dinamikasini o ‘rganishda quyidagi ko'rsatkichlar hisoblanadi:
— m uom ala xarajatlari hajmining pasayishi (ortishi) haj­
mi:
A u= ui-u 0;
Bu ko‘rsatkich 100 so‘mlik tovar aylanishni am alga oshirishdagi xarajat hajm ini pasayishi (ortishini) ifodalaydi.
M asalan, bazis davrda m uom ala xarajatlarining tovar ay- lanishiga nisbatan darajasi 14%, joriy davrda esa 16% ni tash­ kil etgan (uo=14% , u i= 16 % ). U holda Ди=16% -14% =:+2% yoki 2 so‘mga ortgan.
— m uom ala xarajatlari darajasining pasayishi (o'sishi) tempi:
ui-uo/uo x 100 yoki Ju x 100 — 100 M asalan, yuqoridagi misolimizda,
Ju= 16 / 14= 1,143 yoki 114,3%. Demak, m uom ala xarajat­ lari darajasi 14,3% ga ortgan.
— m uom ala xarajatlari darajasining o ‘zgarishi hisobiga qilingan iqtisod (ortiqcha sarflash) summasi:
I= ( u i- u 0/100 ) x T a;
I=(16 % -14 % ) x 100 m .s.=+ 2 % x 100 m .s.= + 2 m.s. o r­
tiqcha sarflangan.
M uom ala xarajatlarining nisbat darajasi faqat korxonalar faoliyatining sam aradorlik darajasiga bog‘liq boMmay, balki tovarlar va m aterial xarajatlar elem entlari va xizm at tarif- lariga bo'lgan baholarga ham bog‘liq. Shuning uchun yuqori­ dagi ko'rsatkichlar tizim ini hisoblashdan aw a l hajm ko'rsatkichlarini solishtirm a (o‘zgarmas) baholarda hisoblash lozim boMadi. Buning uchun aw alo baho indekslarini hisoblab, so‘ngra am aldagi tovar aylanish va m uom ala xara-
jatlarini shu indeksga boMish kerak.