Iqtisodiy geografiya

2-jadval.

Yer shari aholisining o’sishi

Yilnoma	Davr	davrning davom etishi (yil)	davr boshida aholi soni (mln kishi)	aholi sonining o’rtacha yillik o’sishi (%)
Yeramizdan 7000 yil avval	Neolit	5000	10
Yeramizdan 2000 yil avval	Antik davr	2000	50	0.03
0 (yangi era)	Yangi eraning boshlanishi o’rta asrlarning dastlabki davri	2000	230	0.1
1000 yil	o’rta asrlar	1000	305	0.02
1500 yil	o’rta asrning yakuniy davri	500	440	0.1
1650 yil	Yangi zamonning boshlanishi	150	550	0.3
1800 yil	Yangi zamon	150	952	0.5
1900 yil	Yangi zamonning yakuniy davri	100	1656	0.8
1950 yil	Eng yangi zamon	50	2527	1.0
1980 yil	yaqin o’tgan davr	30	4430	1.9
2000 yil	hozirgi davr	20	6024	1.5

Bir necha ming yillar mobaynida o’limning juda katta va aholi o’sishining past bo’lishligi o’zining ob’ektiv sabablariga egadir. Dastavval - bu moddiy va sanitar- gigienik shart-sharoitlarning qoniqarsiz ahvolda ekanligi, qolaversa, vaqti-vaqti bilan takrorlanib turuvchi ocharchilik, o’lat, vabo va chechak epidemiyalari natijasida yuz minglab odamlarning qirilib ketishi. Yer sharida bunday ofatlar 200- 400, 1600-1650 yillar ichida qayd etilgan bo’lib, o’sha davrlarda aholi soni umuman o’smadi, 1300-1400 yillar davomida qora o’lat epidemiyasining ta’sirida sayyora o’z aholisining 1/4 qismidan ajradi, uning soni keskin kamaydi. Aholi ko’rsatkichlariga oxiri ko’rinmayotgan urushlar ham katta salbiy ta’sir ko’rsatib kelmoqda. Urushlar XVIII asrda 5.2 mln kishining yostig’ini quritdi.

19. 
    asrgacha bo’lgan davrda demografik jarayonlarda sezilarli sifat o’zgarishlari bo’lib o’tmadi. Undan keyingi davrda aholining tabiiy harakati ko’rsatkichlarida demografik o’tish jarayoni boshlandi. U oila bajaradigan vazifalarning keskin o’zgarishi, turmushning nisbatan yaxshilanishi, aholining yosh tarkibidagi siljishlar va boshqa omillar bilan bog’langandir.
    

Demograf olimlar demografik o’tish jarayonini to’rt ketma-ket keluvchi fazani o’z ichga olishini ilmiy asoslab berganlar.
Birinchi faza uchun tug’ilishning yuqori darajada saqlanishi va o’limning keskin qisqarishi oqibatida vujudga keluvchi juda yuqori darajadagi tabiiy o’sish xosdir.
Ikkinchi faza ko’p bolali oiladan kam bolali oilaga o’tish, o’limning qisqarishi, tug’ilishning esa undan ham ko’p miqiyosda kamayishi natijada tabiiy o’sishning pasayishi bilan ifodalanadi.
Uchinchi fazada avvalambor aholi ichida qariyalar soni va ulushining o’sishi hamda tug’ilishning asta-sekin pasayishi natijasida o’lim birmuncha ko’tariladi. Mazkur bosqichda aholi soni juda kam miqdor va sur’atlarda o’sadi yoki qisqaradi.
To’rtinchi fazada tug’ilish va o’lim ko’rsatkichlari tenglashadi, aholining umumiy o’sishi barham topadi.
Demografik o’tish davri dastavval Yevropada XVIII asrda boshlandi. Shunda tabiiy o’sish 20-30 promillega teng bo’ldi buni haqiqatdan ham demografik inqilob deb atash mumkin. Chunki 10-20 yil oldin atigi 5-10 promillega teng bo’lgan tabiiy o’sish qisqa vaqt ichida 2-3 martaga oshdi. Ushbu jarayon Yevropada 100-150 yil davom etdi. Undan keyingi davrda Yevropa mamlakatlari demografik o’tishning ikkinchi fazasiga o’tdi. Hozir ushbu malakatlarning ko’pchiligi demografik o’tishning uchinchi fazasidadirlar. Binobarin, Germaniya, Avstriya, Belgiya, Italiya, Daniya, Vengriya, Niderlandiya aholini oddiy takror barpo etilishi ham ayrim yillarda ta’minlanmaganligi ya’ni o’lganlarning soni tug’ilgan bolalar sonidan ko’p bo’lmoqda.
Rivojlanayotgan malakatlarning ko’pchiligi demografik o’tish jarayonining birinchi fazasini o’tmoqdalar.
AQSh, Yaponiya, Kanada, Avstraliya mamlakatlari ikkinchi fazani boshdan kechirmoqdalar. Xitoy kabi boshqa bir qator mamlakatlar ikkinchi fazaga o’tish arafasida turibdi. O’zbekiston va boshqa O’rta Osiyo mamlakatlarida birinchi fazadan ikkinchi fazaga o’tish uchun zamin tayyorlandi, bu jarayon yaqin 10-15 yil mobaynida boshlansa, ajab emas.
Jahon aholisi sonining tadrijiy o’sishida, so’nggi yarim asr davomida bo’lib o’tgan o’zgarishlar to’grisida ma’lumotlar 3-jadvalda keltirilgan.