Iqtisodiy geografiya

15-jadval.

Jahonda va «birinchi o’nlik» mamlakatlarida qand ishlab chiqarish

Shakarqamish qandi		Qand lavlagi
Butun jahon va mamlakatlar	mln. t.	Butun jahon va mamlakatlar	Mln. t.
Butun jaxon	70,0	Butun jahon	40,0
Hindiston	9,9	Ukraina	7,0
Kuba	7,6	Fransiya	4,1
Braziliya	7,3	Rossiya	4,0
Tailand	4,3	AQSh	3,6
Xitoy	3,7	GFR	3,1
Meksika	3,6	Polsha	1,8
Avstraliya	3,5	Turkiya	1,8
Indoneziya	2,3	Italiya	1,7
AQSh	2,2	Buyuk Britaniya	1,3
JAR	2,2	Niderlandiya	1,1

O’uvvat beruvchi ekinlarga choy, kofe hamda kakao kiradi. Choyning vatani Xitoy bo’lib, Tak dinastiyasi davridayoq (VII-X asrlar) keng tarqalgan edi. Taxminan shu davrlarda choy Xitoydan Yaponiyaga o’tdi. Yevropada, avvalo Angliyada choy iste’molda foydalanila boshlandi. Osiyo mamlakatlarida Ost-Hind savdo aloqalari kompaniyasi boshlanganidan so’ng, ya’ni XVII asrdagina ma’lum bo’ldi. Rossiyada ham choy XVII asrda iste’mol qilina boshlandi. Uzoq vaqt uni
«mustamlaka mahsuloti» deb ataldi. Yevropaga keliboq mazkur ichimlik ommaviylashib ketdi, bu esa XIX asrda choy plantatsiyalarining - avvalo Hindistonda, so’ngra Tseylonda (Shri-Lanka) hamda Keniyada paydo bo’lishiga olib keldi.
Kofening vatani Efiopiya tog’liklari bo’lib, bu yerlarda mazkur ekin turini taxminan ming yillar ilgari etishtira boshlangan. Uning nomlanishi ham Efiopiya provintsiyasi hisoblangan Kafa nomidan olingan deb hisoblanadi. XI asrda kofe Yamanga keltirilib, undan Mox porti orqali Yevropaga olib ketilgan. Shu bois ham uzoq vaqt kofeni «mokko» deb ataganlar. O’rta asr oxirlariga kelib kofeni Italiyada, Fransiyada, Angliya Niderlandiyasida, shuningdek boshqa Yevropa mamlakatlarida iste’mol qila boshlaganlar. O’sib borayotgan talabni qondirish maqsadida uni maxsus plantatsiyalarda yetishtira boshladilar: shunday plantatsiyalardan dastlabkisi Yava oro’lida XVII asrda gollandiyaliklar tomonidan asos solingan. XVIII asr boshlarida bir qancha kofe doni taqdir taqozosi bilan Frantsuz Gvianasiga va u yerdan Braziliyaga kelib qoladi. Bu yerda mazkur ekin turi o’zining ikkinchi vatanini topadi.
N.I.Vavilov kakao vatani deb Meksika tog’larini hisoblaydi. XIX asr boshlarida ushbu ekin va undan olinadigan shokolad avvalo Ispaniyada, so’ngra esa Yevropaning boshqa mamlakatlarida ma’lum bo’ldi. Kakao plantatsiyalari Gviney bug’ozining qirg’oqlarida tashkil etildi.
Jahonda kofe ishlab chiqarish bugungi kunda 6 mln. t.. Choy hamda kakao esa 2,5 mln. t.ni tashkil etadi. Shunisi qiziqarliki, o’nta o’ta «choyli» mamlakatning sakkiztasi Osiyoda, o’nta o’ta «kofeli» mamlakatning beshtasi Amerikada, uchtasi Afrikada va ikkitasi Osiyoda, o’nta asosiy kakao ishlab chiqaruvchi mamlakatlarning to’rttasi Afrikada, to’rttasi Amerikada va ikkitasi Osiyoda joylashgan. Ayni paytda choyni eng ko’p Hindiston, kofeni Braziliya, kakaoni -Kot- d Ivdar eksport qiladi. Lekin ularning asosiy iste’molchilari - AQSh bo’lib, kofe va kakao importi bo’yicha birinchi o’rinda, shuningdek Yevropa mamlakatlari va Yaponiya hisoblanadi. MDH mamlakatlari ham o’zining kofe va kakaoga bo’lgan ehtiyojini rivojlanayotgan mamlakatlar importi hisobiga, choyga bo’lgan extiyojini 2/3 qismini Gruziya va 1/3 qismini rivojlanayotgan mamlakatlar hisobiga kondiradi.