“Iqtisod Nazariyasi” fanidan

Aylanma kapital - bir doiraviy aylanish davomida toMiq

iste’mol qilinadi, o'zining qiymatini ishlab chiqarish

natijalariga toMiq o‘tkazadi va ashyoviy-buyum shaklini ham

yo'qotadi.

Asosiy va aylanma kapitallarning farqlanishi asosida

quyidagi belgilar yotadi:

Asosiy kapital tayyorlanayotgan mahsulot moddiy tarkibiga

buyum jihatdan kirmaydi, uzoq davr (masalan, stanok 10 yil,

bino 50-100 yil) davomida faoliyat ko‘rsatadi, o'zining oldingi

natural-buyum shaklini bir nechta doiraviy aylanishlar

davomida saqlab qoladi. Aksincha, aylanma kapital (masalan,

paxta, jun, metall) har bir doiraviy aylanishda toMiq unumli

iste’mol qilinadi, o‘zining ashyoviy-buyum shaklini yo'qotadi

va yangi turlari bilan almashinadi.

2. Q iym a rtm is /t ia d c ft ig a r is A n a r i/a ia r ig a о ‘r k a z /s /i

x u s u s iy a /i Asosiy kapital ishlab chiqarish jarayonida qator

yillar davomida faoliyat ko‘rsatib, ularning qiymati tovarlarga

qisman o'tib boradi. Agar stanok 10 yil, binolar esa, 50 yil

davomida foydalanilsa, bunda har yili yangi mahsulot

qiymatiga stanok qiymatining 1/10 va bino qiymatining 1/50

qismi o‘tkazib boriladi. Xom ashyo va materiallar, yoqilg‘i va

energiya kabi aylanma kapital elementlari har bir doiraviy

aylanishda to'lig'icha unumli iste’mol qilinadi hamda ularning

qiymati mahsulot va xizmatlar qiymatiga to‘lig‘icha o‘tadi.

Aylanma kapital bir yil davomida bir necha marta aylanishi

mumkin.

3. K a p iia i q iym a tin in g a y ia n is /г u s u ii. Qiymatning aylanish usuli

bo‘yicha asosiy kapital qiymati ikkiga bo'linadi. Qiymatning

mahsulotga o‘tgan qismi tovarlar va xizmatlar bilan biiga muomalada

bo'ladi, doiraviy aylanish jarayonida tovar shaklidan pul shakliga

o'tadi hamda qoplash fondi shaklida asta-sekin jamg'ariladi.

Mahsulotga o'tmagan qismi ishlab chiqarish doirasida mavjud

bo'lgan asosiy kapitalda gavdalanganicha qolaveradi. Iste’mol

qilingan mehnat predmetlari qiymati to'la-to'kis aylanib, yangi

mahsulotlar qiymati tarkibiga kiradi. Mehnat vositalari o'z aylanishi

davomida bir qator izchil doiraviy aylanishlarda ishtirok etadi,

vaholanki, mehnat pnedmetlarining aylanish vaqti bir doiraviy

aylanish davriga to'g'ri keladi.

4. Q a y /a t ik ia n is A u s u ii. Qayta tiklanish usulida asosiy

kapitalning ishlab chiqarish natijlariga o'tkazilgan qiymati, bu

vositalar bir qator doiraviy aylanishlarni o'z ichiga olgan

muayyan davr davomida edirilib, ishdan chiqqandan keyin pul

shaklidan yangi asosiy kapital shakliga aylanadi. Aylanma

kapital har bir doiraviy aylanishdan keyin ashyoviy-buyum

shaklida qaytib tiklanadi.

Balcha mehnat vositalari asosiy kapital tarkibiga

kirmasdan, faqat ularning inson mehnati bilan vujudga

keltirilgan qismi shunday kapital hisoblanadi. Shu sababli yer,

o‘rmonlar va boshqa tabiiy resurslar mehnat vositalari

hisoblansada, odatda, asosiy kapital tarkibiga kirmaydi.

Faqat unumli kapital asosiy va aylanma kapital shaklini

oladi, chunki ular ishlab chiqarish jarayonidagina o'z

qiymatini mahsulotga o'tkazadi. Shu bilin birga muomala

doirasida ishlab chiqarish jarayoni ma’lum darajada davom

etganligi tufayli bu yerda ham qo'shimcha unumli kapital,

masalan, muzlatish uskunalari, qadoqlash, oMchash

mashinalari, idish materiallari va boshqalar mavjud bo‘ladiki,

bular ham asosiy va aylanma kapitalga boMinadi.

Tadbirkorlik kapitali o‘z harakatida ishlab chiqarish va

muomala bosqichlarini bosib o'tadi. Shu sababli uning