5.2. Давлат бюджети ва маҳаллий бюджет
Маҳаллий бюджетлар умумдавлат иқтисодий ва ижтимоий ва-
зифаларини амалга оширишда, биринчи навбатда, давлат маблағ-
ларини тақсимлаш ва ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш-
да муҳим аҳамиятга эга. Улар маҳаллий ҳокимиятнинг фаолият
кўрсатишларида молиявий манба бўлиб, давлатнинг ижтимоий сиё-
сатини жойларда амалга оширишда асосий рол ўйнайди. Ўзбекис-
тон Республикасининг мустақилликка эришиши ва ижтимоий йў-
налтирилган бозор иқтисодиёти сари йўл тутиши даврида бюджет-
нинг ва маҳаллий бюджетларнинг республикани ижтимоий-иқтисо-
дий ривожлантиришдаги роли янада ошди. Аҳолини ижтимоий ҳи-
моялаш мақсадида бюджетдан кўп миқдорда маблағ талаб қилинади,
ушбу маблағларни бериш маҳаллий бюджетлар томонидан амалга
оширилади. Шундай экан, маҳаллий бюджет даромадларини шакллан-
тириш ҳозирги бозор иқтисодиётига ўтиш даврида республика ва
унинг ҳудудларини ривожлантиришда муҳим аҳамият касб этади.
Республикамизда бюджет тизимида олиб борилаётган ўзга-
ришларнинг марказида Давлат бюджети даромадларини тўлиқ ва ўз
вақтида тушириш, республика ва маҳаллий бюджетлардан молия-
лаштириладиган иқтисодий-ижтимоий соҳа харажатларини режа-
1
Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонуни. //Халқ сўзи.
2000 йил, 14 январь. 4-модда.
81
лаштиришда ва харажатларни молиялаштиришда янги шакл ва
усуллардан самарали фойдаланиш, бюджетдаги тақчилликни ўси-
шига таъсир кўрсатувчи сабабларнинг олдини олиш, иш ҳақи ва на-
фақаларни ўз вақтида тўлашни таъминлаш, шунингдек, бюджет
маблағларидан фойдаланиш жараёнида бюджет интизомига риоя
этиш масалалари туради.
Бюджетнинг қайси даражада эканлигидан қатъи назар унга уч
жиҳатдан ёндашиш мумкин:
иқтисодий категория сифатида;
моддий маънода;
ҳуқуқий категория сифатида.
Бюджет иқтисодий категория сифатида турли бюджет фонд-
ларини шакллантириш, тақсимлаш, фойдаланиш пайтида юзага ке-
лувчи ва рўёбга чиқувчи иқтисодий муносабатлардир.
Бюджет моддий маънода тегишли даражадаги давлат ва ма-
ҳаллий ҳокимият идоралари фаолиятини таъминловчи, улар олдига
қўйилган сиёсий, иқтисодий, ижтимоий вазифаларни бажариш им-
конини берувчи марказлаштирилган пул маблағлари фондидан ибо-
ратдир. Давлат томонидан режалаштирилган тадбирларни бюджет
ҳисобидан молиявий таъминлаш деганда бюджетнинг айнан ана шу
моддий маъноси кўзда тутилади.
Бюджет ҳуқуқий категория сифатида тегишли ҳудуд доираси-
да марказлаштирилган пул маблағларини шакллантириш, тақсим-
лаш, фойдаланишга қаратилган ва тегишли давлат ёки маҳаллий ҳо-
кимият идораси томонидан тасдиқланган, ҳуқуқий меъёрлардан
иборат асосий молиявий режадир.
Ўзбекистон Республикаси бюджет тизимининг асосий прин-
циплари қуйидагилардан иборат:
бюджет таснифи тизими, ҳисоб-бюджет ҳужжатлари ва бюд-
жет жараёни тузилишининг ягоналиги;
бюджет тузилишининг Ўзбекистон Республикаси маъмурий-
ҳудудий тузилишига мувофиқлиги;
турли даражадаги бюджетларнинг ўзаро боғлиқлиги;
Давлат бюджетининг баланслилиги;
давлат даромадларини аниқ манбалар бўйича ва харажатлари-
ни йўналишлари (моддалари) бўйича режалаштириш;
Давлат бюджети харажатларини бюджетдан ажратиладиган
тасдиқланган маблағ доирасида сарфлаш;
82
барча даражадаги бюджетларнинг мустақиллиги.
Ҳар бир мамлакат бюджетининг таркиби, аввало, унинг давлат
қурилишига боғлиқдир. Унитар тузумга эга бўлган мамлакатларда
бюджет тизими икки бўғинли қурилмага — давлат бюджети ва ма-
ҳаллий бюджетларга эга бўлади. Федератив тузумга эга бўлган мам-
лакатларда (АҚШ, ГФР) оралиқ бўғин — штатлар, ўлкалар (вилоят-
лар) ва уларга мувофиқ маъмурий тузилмаларнинг штатлари мавжуд.
Давлат бюджетининг кўрсаткичлари мамлакатда марказлаш-
тирилган молиявий маблағлардан фойдаланиш ва уни шаклланти-
ришни таҳлил қилишда муҳим ўринни эгаллайди. Ўзбекистон Рес-
публикаси Давлат бюджетининг кўрсаткичлари ёрдамида мамла-
катда тузиладиган ва давлат молиявий балансида акс эттириладиган
молиявий ресурсларни марказлаштириш даражаси аниқланади.
Ўзбекистон Республикасининг Давлат бюджети республика бюд-
жети ва маҳаллий бюджетлардан иборатдир. Давлат бюджети тарки-
бида давлат мақсадли жамғармалари жамланади. Маҳаллий бюджет-
лардан бири - Қорақалпоғистон Республикаси бюджети таркибига ун-
да жойлашган туманлар, шаҳарлар бюджетлари киради.
Демак, Ўзбекистон Республикасининг бюджет тизими икки
бўғиндан иборат: Республика бюджети, Қорақалпоғистон Респуб-
ликаси бюджети, вилоятлар, Тошкент шаҳри бюджетлари.
Ўзбекистон Республикаси бюджети бир бутундир, яъни бюд-
жет тизими барча бўғинларга давлатнинг ягона давлат бюджетига
кирадиган Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар, Тошкент
шаҳри, шаҳар ва туманлари бюджетларининг узвий бирлигини бил-
диради. Бюджет биринчи навбатда Ўзбекистон Республикаси иқти-
содий тизимининг яхлитлигини белгилаб беради. Бюджет тизими
бутун республика ҳудудида амал қилаётган давлат даромадлари
ҳамда умуман, республиканинг Қорақалпоғистон Республикаси, ви-
лоятлар, Тошкент шаҳри, шаҳарлар ва туманларни ижтимоий-иқти-
содий ривожлантиришга йўналтириладиган давлат харажатлари-
нинг бир бутун тизимига асосланади. Бюджет яхлитлиги бюджетга
доир прогнозлаштириш услубияти ва ташкил этиш бир бутунли-
гини кафолатлайди.
Бюджетнинг яхлитлилиги туфайли республика ўз тасарруфига
пул ресурсларининг ягона марказлаштирилган фондини олади, уни
бюджет тизимининг фақат бирор-бир бўғинига тақдим этиш мумкин
эмас ҳамда Ўзбекистон Республикаси давлат бюджетига бирлаштири-
ладиган барча бюджетларнинг мажмуи сифатида ифодаланади. Рес-
83
публика бюджет тизимининг яхлитлиги ва бир бутунлиги қонун томо-
нидан мустаҳкамлаб қўйилган, унда қуйи бюджетларнинг бири юқори
бўғинга кириши кўзда тутилган. Ўзбекистон Республикаси бюджет ти-
зимининг етакчи бўғини - республика бюджетидир. «Республика бюд-
жети - Давлат бюджетининг умумдавлат тусидаги тадбирларни молия-
лаштиришда фойдаланиладиган қисми бўлиб, унда даромадлар манба-
лари ва улардан тушумлар миқдори, шунингдек молия йили мобайни-
да аниқ мақсадлар учун ажратиладиган маблағлар сарфи йўналишлари
ва миқдори назарда тутилади»
1
. Ўзбекистон Республикаси бюджет
тизимининг муҳим таркибий қисми маҳаллий бюджетлардан иборат
(5-чизма).
Умумдавлат пул маблағларини бюджет звенолари ўртасида тақ-
симланишининг асосини, ҳудудий бюджетлар мустақиллиги, уларни
давлат томонидан молиявий қўллаб-қувватланиши, улар даромадла-
рини ҳудудий манбалар ҳисобидан шаклланиши тамойиллари ташкил
этади. Ушбу тамойиллардан келиб чиққан ҳолда, маҳаллий бюджет-
ларнинг даромадлари ўз даромадлари ва бошқариладиган манбалар
ҳисобидаги даромадлардан шаклланади.
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, маҳаллий бюджетлар маҳал-
лий солиқлар ва йиғимларни йиғиш ҳамда бошқаришда мустақил бўл-
салар-да, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан иш-
лаб чиқарилган тегишли меъёрий ҳужжатлар доирасида фаолият юри-
тадилар. Маҳаллий бюджетлар амалиётидаги муҳим хусусият Ўзбе-
кистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонунда бел-
гиланганидек, маҳаллий бюджетлар тақчиллигига йўл қўймаслигидир.
Давлат молия сиёсатида маҳаллий бюджетлар даромадлари ва
харажатларининг баланслилиги бюджетлараро муносабатлар орқа-
ли амалга оширилмоқда.
Республикамизда бюджетдан молиялаштиришни амалга оши-
ришда эса марказлашмаган йўналиш асосий ўрин тутди. Яъни, ма-
ҳаллий бюджетлар харажатларининг давлат бюджети харажатлари
таркибидаги улушининг ошиб бориши кузатилди.
1
Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонуни. //Халқ сўзи. 2000
йил, 14 январь.
Do'stlaringiz bilan baham: |