«iqtisod-moliya»

 

---

129 
7.2. Давлат бюджети тақчиллигининг келиб чиқиш 
сабаблари ва турлари 
 
Маълумки, бюджет жараёнида бюджет даромадлари ва хара-
жатлари баланслаштирилади. Лекин шунга қарамасдан мамлакат-
ларда харажатлар даромадлардан ортиқ бўлади. Давлат бюджети 
тақчиллигининг пайдо бўлишига сабаб, турли соҳаларни ривожлан-
тиришда давлатнинг роли ўсганлиги, унинг иқтисодий ва ижтимо-
ий вазифаларининг кенгайганлиги, ҳарбий ва бошқарув харажатла-
рининг кўпайганлигидир. Агар бюджет харажатлари оширилса-ю, 
солиқ тушумлари кўпайтирилмаса, тақчилликнинг хронологик 
асосда ошишига сабаб бўлади. Амалий циклнинг кризис босқичла-
рида такрор ишлаб чиқаришнинг пасайганлиги сабабли солиқ ту-
шумлари миқдори камаяди. Бу вақтда давлат ўз харажатларини, 
айниқса, ижтимоий харажатларни кўпайтиради, шунингдек, иқти-
содиётнинг тармоқларини қўллаб-қувватлайди, давлат учун аҳами-
ятли тармоқларга инвестицияни сақлаб қолади. 
Бюджет тақчиллигининг келиб чиқиш сабаблари қуйидагилар 
бўлиши мумкин: 
 тақчиллик давлатнинг кредит қўйилмаларини кўпайишида 
иқтисодиётни ривожлантириш зарурияти юзасидан келиб чиқиши 
мумкин, бундай ҳолат иқтисодиётда кризис ҳолатини билдирмайди, 
балки давлатни иқтисодий коньюктурасини тартибга солиш, прогрес-
сив одимланишини таъминлашга қаратилган ҳаракатидан келиб чиқади;
 тақчиллик фавқулодда ҳолатлар натижасида келиб чиқиши 
мумкин, бундай ҳолатларда бюджетдаги захиралар етарли бўлмай-
ди ва ортиқча маблағлар манбасига эҳтиёж туғилади;
 тақчиллик кризис ҳолатидан келиб чиқади, бунда иқтисодиёт 
пароканда ҳолатда бўлади, молия-кредит алоқалари самарасиз бўлиб, 
ҳукумат мамлакатдаги молиявий ҳолатни ўз назорати остига ололмайди.
Айрим мутахассисларнинг фикрича, бюджет тақчиллиги давлат 
молиясини чуқур баланслаштирмасликнинг давомидир, шунингдек, 
пул муомаласи соҳасидаги жиддий ларзаларнинг сабаби бўлиши мум-
кин. «Харажатларнинг даромадлардан ортиқ бўлишидан фаол бюд-
жет тақчиллиги пайдо бўлади, давлат даромадларининг қисқариши 
натижасида иқтисодий фаоллиги тушиб кетганда пайдо бўладиган 
тақчиллиги суст тақчиллик бўлади»
1
.
1
Беганов В.С. и др. Финансовая политика, налоги и налогообложение.- Т.: Мир экономики 
и права. 1998. 25 с. 

---

130 
Бюджет тақчиллигининг мавжудлиги узоқ йиллар давомида 
мамлакат иқтисодиёти ва жамиятдаги салбий ҳодиса ва жараёнлар 
ифодасидир. Улар бирданига пайдо бўлиб қолмай, узоқ даврлар мо-
байнида вужудга келди ва оқибат натижасида иқтисодиётимизга 
катта таъсир кўрсатди. Булар ўз навбатида давлат бюджети ва пул 
муомаласида ўз ифодасини топди. Бюджет тақчиллиги инфляция 
жараёнининг кучайганлигини, савдо шохобчаларида аксарият маҳ-
сулотларнинг камайиб кетганлигини, моддий бойлик ишлаб чиқа-
риш ва ижтимоий-маданий жабҳаларда таъминот муаммоларининг 
кучайганлигини ҳам билдиради.
Бир сўз билан айтганда, бюджет тақчиллиги жамиятнинг ижти-
моий ривожланиши йўлидаги улкан тўсиқдир. Бюджет тақчиллиги иқ-
тисодиётнинг баланслаштирилмаслиги, хўжалик юритишнинг экстен-
сив усули, ўзгалар ҳисобига яшаш, иқтисодиётнинг дотацион харак-
тердалиги, суст (пассив) молия сиёсатини олиб бориш натижасидир.
Барча мамлакатлар учун хос бўлган бюджет тақчиллигини кел-
тириб чиқарувчи омиллар қуйидагилардан иборат: 
- иқтисодиётни ривожлантириш учун давлатнинг марказлаш-
ган капитал қўйилмалар ҳажмининг оширилиши; 
- иқтисодий пасайиш пайтида давлат даромадларининг пасайи-
ши ва харажатларнинг янги турларининг молиялаштирилиши; 
- давлат бюджетида турли хил кўзда тутилмаган харажатлар-
нинг пайдо бўлиши (уруш, табиий офат, юқумли касалликлар); 
- мамлакатда ЯИМ нинг абсолют ва нисбий миқдори ошмас-
дан, давлат бюджетидан ижтимоий-маданий тадбирларга мақсадсиз 
маблағларнинг ажратилиши.
Жаҳон тажрибасида турли хил давлатлар турли даврларда 
бюджет тақчиллиги билан тўқнаш келган. Масалан, ўтган асрни 80-
йилларининг охирида харажатларга нисбатан бюджет тақчиллиги 
Францияда –9,6%, АҚШда – 11,6%, Германияда – 14%, Японияда –
15,6%, Италияда – 25,2 %ни ташкил этган.
Собиқ Иттифоқда маъмурий-буйруқбозлик йилларида Давлат 
бюджети камомади узоқ вақтларгача мустақил иқтисодий катего-
рия сифатида тан олинмади. Давлат бюджети фондини шакллан-
тиришда молиявий ресурсларга бўлган талабдан келиб чиқиб, ке-
йин уларни молиялаштириш учун тўлайдиган маблағлар қидириб 
топилди ва шу асосида давлатнинг молиявий манфаатлари таъмин-
ланди. Давлат иқтисодиёти ҳеч қанақа тўхташларсиз, бир текисда маъ-
мурий буйруқбозлик асосида ривожланиб бориши даромадлар ва хара-

---

131 
жатлар орасида “касаллик” аломатларини аниқ кўрсатмади. Аммо, кўп 
ўтмай собиқ Иттифоқда бюджет тақчиллиги юзага чиқа бошлади.
Дастлабки йиллардаги давлат бюджети камомади жамғарма 
кассаларидаги маблағлар, ҳаётни узоқ муддатга суғурта қилдириш-
га бадал ўсиши ва аҳоли ўртасида давлатнинг ички ютуқли заём – 
облигацияларини чиқариш ҳисобига қоплаб борилди. Бу турдаги 
қарзлар мавжуд ресурсларни яна қайта тақсимлаш бўлгани учун 
молиявий – моддий баланснинг бузилишига олиб келмади, аммо бу 
жараён давлат қарзларининг ўсишига олиб келди. 1986 йилда бюджет 
тақчиллигининг жуда тез суръатда ўсиб кетиши (45,5 млрд рубль) Ит-
тифоқ молия тизимини парокандалик ҳолатини бошлаб берди.
Адабиётларда кўрсатилишича, социалистик мамлакатлар учун 
уларнинг иқтисодий режа асосида ривожланишидан келиб чиққан ҳол-
да, бюджет тақчиллиги уларга ёт, деб тушунтирилар эди. Шунга қара-
масдан собиқ Иттифоқ бюджети ҳар йили тақчиллик билан якунланди.
Давлат бюджети тақчиллигининг келиб чиқиш сабаби, аввало 
12-беш йиллик режасини кўрсатмасига биноан, мамлакат мавжуд 
потенциалини ҳисобга олмай, иқтисодий ўсишни тезлатиш концеп-
циясидир. Бир вақтнинг ўзида ижтимоий соҳанинг ривожланиши 
жуда орқада қолиши, давлат сиёсатини барқарорлаштириш ва жа-
мият ишлаб чиқаришни ривожлантириш ва ижтимоий-маданий эҳти-
ёжлар харажатларини кўпайтиришни талаб этади. Бу ўсиш мамлакат 
ташқи иқтисодий операцияларидан даромаднинг камайиши, хом-
ашё ресурсларига жаҳон баҳосининг пасайиб кетиши, вино ичим-
ликларидан келадиган айланма солиқни тушиб кетиши бюджет ка-
момадини кўпайтириб юборди. Даромаддан ошиб кетган харажат-
ларни давлат банки кредити томонидан молиялаштириш, моддий 
манбалар билан таъминланмаган иқтисодиётнинг тўлов қобилият-
ларини ва эҳтиёжларини кескин ошириб юборди, бу эса халқ хўжа-
лигида инфляция жараёнини келтириб чиқарди.
Бюджет тақчилигининг икки турини бир-биридан фарқлаш ло-
зим, бирламчи ёки фоизсиз тақчиллик ва давлат қарзлари бўйича 
фоизлар тўловлари.