Investitsiyalar: mazmuni, manbalari, tarkibi va investitsion faollik. Reja: kirish asosiy qism

Investitsion bozor tarkibi

Bozor sharoitida investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish yo'nalishlari O'zbekiston Respublikasi iqtisodiyotni barqarorlashtirish korxonalar ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun bir qancha tadbirlar hamda investitsiya dasturlari va loyihalarini ishlab chiqilmoqda.
Hozirgi paytda investitsiyalarning tashkil etish va moliyalashtirish investitsiya siyosatining quydagi yo'nalishlariga asosan amalga oshirilmoqda:
— tashqi iqtisodiy faoliyatni yanada erkinlashtirish borasida aniq maqsadni ko'zlab siyosat o'tkazish, tovarlarni eksport qilishda xorij investitsiyalari uchun o'z daromadlaridan foydalanishlarida birmuncha imtiyozlar tartibini joriy etish;
— xorijiy investitsiyalari asosan kapital manbalarini Respublika iqtisodiyotiga jalb etish uchun huquqiy, ijtimoiy, iqtisodiy shartsharoitlarini yanada takomillashtirish;
— O'zbekistonga jahon talablari darajasidagi texnikalar olib keladigan iqtisodiyot tizimni rivojlantirishga yordam beradigan xorij investitsiyalariga nisbatan ochiq eshiklar siyosati o'tkazish.
Hozirgi sharoitda Respublikada investitsiya bazasini rivojlantirish va chuqurlashtirish islohotlar strategiyasining muhim sharti bo'lib qoldi. O'zbekiston Respublikasi bir qancha rivojlangan mamlakatlar bilan qo'shma korxonalar barpo etmoqda. Hamkorlikda ishlab chiqarilgan mahsulotlar va tovarlar ichki bozorni ta'minlamoqda va eksport qilinmoqda.
Ma'lumki, investitsiyalar budjet tomonidan yoki budjetdan tashqari manbalar tomonidan moliyalashtirilishi mumkin. Budjet tomonidan investitsiyalarni moliyalashtirilishiga umumdavlat va mahalliy budjetlarning loyihalarni moliyalashtirish nazarda tutiladi. Budjetdan tashqari manbalarga esa o'z moliyaviy mablag'lari, qarzga olgan mablag'lari, jalb qilingan moliyaviy mablag'lar, budjetdan tashqari fondlarning mablag'lari va chet el investitsiyalari kiradi.
Hozirgi kunda o'z mablag'lari bilan loyihalarni moliyalashtirish jahon amaliyotida keng tarqalgan. O'z mablag'lariga korxonaning foydasi, amortizatsiya ajratmalari, ichki xo'jalik rezervlari va boshqalar kiradi. Korxona o'z loyihalarini o'zi moliyalashtiradi degani — bu korxona rivojlangan, moliyaviy mablag’ yetarli korxona deganidir. Xullas, ikki guruhdan markazlashgan, ya'ni budjetdan tashqari manbalarning hissasi hozirgi kunda ortgani e'tirof qilinmoqda. Quyidagi jadvalda investitsion resurslar tarkibi ko'rib o'tiladi.
Moliyalashtirish manbalari tarkibiga to'xtaladigan bo'lsak, 2020- yilda umumiy investitsiyalar hajmida davlat budjeti mablag'lari 7,4 foiz; chet el investitsiyalari 28,8 foiz; korxonalar va aholi mablag'lari 47,3 foizni tashkil etgan.
Iqtisоdiy fаоllik pаsаyib bоrаyotgаn iqtisоdiyot uchun yalpi investitsiyalаr аmоrtizаsiyadаn kаm bo‘lgаn hоldаgi vаziyat хоsdir, ya’ni iqtisоdiyotdа yil dаvоmidа kаpitаl ishlаb chiqаrilgаnigа nisbаtаn ko‘prоq is’tеmоl qilinаdi. Bundаy hоlаtdа sоf investitsiyalаr ishоrаsi mаnfiy bo‘lib, uning mutlаq qisqаrishini bildirаdi. Nаtijаdа, yil охiridа kаpitаl hаjmi yil bоshidаgigа qаrаgаndа kаm bo‘lаdi. Investitsiyalаrni хоrijgа chiqаrish, ulаrning mаmlаkаtlаr o‘rtаsidаgi fаоl hаrаkаti zаmоnаviy jаhоn хo‘jаligi vа хаlqаrо iqtisоdiy munоsаbаtlаrning аjrаlib turuvchi хususiyatlаrigа аylаndi. Хаlqаrо investitsiyalаr o‘zidа mоddiy bоylik bаrpо etish uchun zаrur bo‘lgаn ishlаb chiqаrish, pul vа tоvаr shаkllаridа jаmg‘аrilgаn zаxirаlаrni mujаssаmlаshtirаdi.
Ushbu investitsiyalаr dоimiy rаvishdа mаmlаkаt ichidа bir tаrmоqdаn bоshqаsigа hаmdа dаvlаtlаrаrо hаrаkаtdа bo‘lаdi. Mamlakatimizda qabul qilingan investitsiyalar to‘g‘risida me’yoriy hujjatlarni tahlil qilish va investitsiyalarning alohida xususiyatlaridan kelib chiqqan holda investitsiyalarni quyidagicha guruhlashtirish mumkin:
birinchidan, qo‘yilish obyektiga qarab investitsiyalar real va moliyaviy shakllarga ajratiladi.
Real investitsiyalar (kapital qo‘yilmalar) – pul mablag‘larini korxonaning moddiy va nomoddiy aktivlariga sarflanishidan iborat.
Moddiy investitsiyalar asosiy kapitalning elementlarini sotib olish bilan bog‘liq bo‘lib, ko‘pchilik hollarda investitsion loyihalar doirasida amalga oshiriladi.
Nomoddiy investitsiyalar nomoddiy boyliklar yaratilayotganda amalga oshirilib, kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlashga, ilmiy-tadqiqot va tajribakonstruktorlik ishlarini amalga oshirish, yangi mahsulotlarning namunalarini yaratishga sarflarni mujassamlashtiradi.
Moliyaviy investitsiyalar kapitalni, to‘lov va moliyaviy majburiyatlarning barcha turlarini o‘zida mujassamlashtiruvchi, moliyaviy aktivlarga joylashtirilishini anglatadi. Ushbu moliyaviy vositalarning eng muhimlari qimmatli qog‘ozlardir: ulushli (aksiyalar) va qarz (obligatsiyalar). Real investitsiyalardan farqli o‘laroq, moliyaviy investitsiyalarni ko‘proq portfel investitsiyalar deb atashadi, chunki bu holda investorning asosiy maqsadi moliyaviy aktivlarning mukammal yig‘masini (investitsiyalar portfelini) shakllantirish va qimmatbaho qog‘ozlar bilan amalga oshiriladigan turli operatsiyalarni boshqarish hisoblanadi;
ikkinchidan, investitsiyada qatnashish xarakteriga ko‘ra to‘g‘ridan to‘g‘ri va portfel investitsiyalarga bo‘linadi. To‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalar investorning o‘z moliyaviy mablag‘lag‘larini joylashtirish obyektini tanlash imkoniyatini beradi. Portfel investitsiyalar tijorat banklari, investitsion kompaniyalar, fondlar va boshqalar yordamida amalga oshiriladi. Moliyaviy vositachilar to‘plangan mablag‘larni samarali, daromad keltiradigan qilib joylashtiradilar. Portfel investitsiyalar boshqa emitentlarning anderrayting yordamida qimmatli qog‘ozlarga joylashtirish shaklida namoyon bo‘ladi;
uchinchidan, investitsiyalash davriga qarab investitsiyalar qisqa muddatli (bir yilgacha bo‘lgan muddatga kiritiladigan investitsiyalar), o‘rta muddatli (bir yildan besh yilgacha bo‘lgan muddatga kiritiladigan investitsiyalar) va uzoq muddatli (besh yildan oshiq muddatga kiritiladigan investitsiyalar) bo‘ladi;
to‘rtinchidan, mulk shakllaridan kelib chiqib investitsiyalar xususiy, davlat, qo‘shma va xorijiy shakllarga ajratiladi. Xususiy investitsiyalar nodavlat yuridik shaxslarining va fuqarolarning mablag‘larini tadbirkorlik faoliyati obyektlariga qo‘yilishini anglatadi.
Dаvlаt investitsiyalаri - bu dаvlаt tоmоnidаn milliy dаrоmаdning dаvlаt budjеti mаblаg‘lаri ko‘rinishidа mаmlаkаt iqtisоdiyotining rivоjlаnishi uchun sаrflаyotgаn mаbаlаg‘lаridir. Investitsiya munоsаbаtlаri shu dаrаjаdа murаkkаb vа ko‘p qirrаliki, ko‘pinchа, dаvlаtlаr o‘rtаsidаgi munоsаbаtlаr хususiy shахslаr o‘rtаsidаgi munоsаbаtlаr bilаn uzviy bоg‘lаngаn bo‘lаdi. Bundаy аlоqа invеstоr huquq vа tаlаblаrni dаvlаtgа tоpshirgаndа yaqqоl ko‘rinаdi. Хоrijiy investitsiyalаr hаm dаvlаt yoki хususiy investitsiyalаr shаklidа bo‘lishi mumkin.
Birinchi shаkldа, dаvlаt investitsiyalаri ishtirоk etib, bundа bir dаvlаt bоshqа dаvlаtgа krеditlаr yoki bоshqаchа shаkldаgi qаrzlаr bеrishi mumkin. Bundаy munоsаbаtlаrgа хаlqаrо huquq nоrmаlаri qo‘llаnilаdi. Ikkinchi shаkldа esа bir mаmlаkаt хususiy firmаlаri, kоmpаniyalаri yoki fuqаrоlаri bоshqа mаmlаkаtning tеgishli sub`еktlаrigа bеrаdigаn investitsiyalаr tushunilаdi;
beshinchidan, hududiy joylashtirilish bo‘yicha investitsiyalar ichki va tashqi investitsiyalarga bo‘linadi;
oltinchidan, investitsiyalar tavakkalchilik darajasi bo‘yicha yuqori tavakkalli va past tavakkalli investitsiyalarga ajratiladi. Moliya sohasida tavakkalchilik deganda investitsiyalarga mutloq yohud nisbiy miqdordagi foyda kutilganidan ancha kam, boshqacha aytganda, “tavakkalchilik” atamasi kutilmagan natija olish imkoniyatini anglatadi.
Hozirgi kunga kelib investitsiyalarning bu turlari mamlakatimiz iqtisodiyotining barcha tarmoqlariga jalb qilinmoqda. Bundan tashqari investitsiyalash jarayoni ijtimoiy-madaniy sohalarda ham amalga oshirilmoqda, ya’ni fan, madaniyat, ta’lim, sog‘liqni saqlash, sport va ekologiya sohalariga investitsiya mablag‘lari ajratilmoqda. Mamlakatimizda qurilayotgan ta’lim, sport, madaniyat va sog‘liqni saqlash maskanlari, ularni zamonaviy texnika jihozlari bilan ta’minlash ishlari bunga misol bo‘ladi.