Intellektual tizimlar

 

Takrorlash uchun savollar: 

1. 

Tilga ishlov berish mexanizmi nimadan iborat? 

2. 

Leksik taxlil asoslari. 

3. 

Sintaktik taxlil vazifasi. 

4. 

Semantik taxlil vazifasi. 

 

X. 

O‘ZINI O‘ZI O‘QITUVChI TIZIMLAR 

10.1.  Neyronni asosiy xususiyat, tushuncha va modellari. 

 

Neyron bosh miyaning tarkibiy birligi bo‘lib, ularni o‘zaro xarakati axborotni 

qayta  ishlash  jarayonda  elektr  signallarni  o‘zatish  va  ketma-ket-parallel: 

kuchaytirish-kamaytirish,  nochiziqli  qayta  o‘zgartirish,  jamlash  kabi  qayta 

o‘zgartirishlar  yo‘li  bilan  bajariladi.  Sun’iy  neyron  modeli  tabiiy  neyronni 

funktsional  xususiyat  va  xarakteristikalarini  aks  etadi.  Neyron  -elektr  faolliklikka 

ega bo‘lgan va organizmni operativ boshqaradigan tirik organizmlarni nerv (asab) 

xujayralini  alohida  turi  bo‘ladi.  Neyron  tarkibi:  soma  (tan),  dendritlar  -  kirish 

axborotlarni  o‘zatadigan  o‘sitmalar  va  akson  -  chiqish  axborotlarni  o‘zatadigan 

o‘sitmalar.  Xar  bir  neyron  faqat  bir  akson  va  bir  necha  dendritlardan  iborat.  

Neyronni  chiqish  signali  (qo‘zg‘alishi,  impulsi)  boshqa  neyronga  nerv  birikkish 

(sinaps)lar  orqali  keladi.  Bu  holatda  qo‘zg‘alish  signallar  kuchaytirilishi  yoki 

kamaytirilishi  mumkin.  Shuning  uchun  neyron  tanasi  krishiga  ikki  turdagi  - 

qo‘zg‘alishli  va  tormozlanishli  signallar  keladi.  Neyron  tanasi  bu  signallarni 

algebraik jamlab shu jamlangan signal o‘stida nochiziqli qayta o‘zgartirish amalni 

bajaradi. Jamlangan signal  qiymati  qandaydir  chegarali qiymtidan  oshgan holatda 

neyron qo‘zg‘alanadi va chiqish signalni boshqa neyronlarga yuboradi. 

Neyrotarmoqli  hisoblashlar  matematik  asosi  -  har  qanday  ko‘p 

o‘zgaruvchanlardan  bog‘lik  bo‘lgan  nochiziqli  funktsiyani    oldindan  belgilangan 

aniqligi  bilan  chiziqli  amal  va  ketma-ket  ulangan  bir  o‘zgaruvchandan  bog‘lik 

bo‘lgan nochiziqli funktsiyalar yordamida approksimatsiyalash (ifodalash) mumkin 

- qoidasi bo‘ladi. 

Neyrotarmoqli  hisoblashlarni  asosiy  xususiyatlari:  a)  konnektsiyanistlik  - 

axborotni  va  qayta  ishlash  algoritmlarni  eslash  sifatida  neyronlar  orasidagi 

vaznlangan  (o‘lchangan)  bog‘lanish  (aloqa)lardan  foydalanish;  b)  o‘rgatish  - 

---

80 

 

masalalarni  berilgan  sinfiga  neyrotarmoqlarni  sozlash  jarayonda  “dasturlash” 

funktsiyani bajarish. 

Mazkur xususiyatlar neyrotarmoqlarni - universallik, ommaviy parallellik va 

golografiklik  (tuzilmani  qisman  buzilishida  ishlash  ostoishligini  saqlash) 

xarakteristikalar bilan ta’minlaydi. 

Neyrotarmoqli hisoblashlar quydagi holatlarda afzallikni ko‘rsatadi: 

• 

Masalalarni  matematik  usullar  yoradamida  formallashtirish  mumkin 

bo‘lmaganda; 

• 

Mavjud  formallashtiriladigan  masalani  yechish  uchun  matematik  apparati 

mavjud bo‘lmaganda; 

• 

Formallashtiriladigan masalani yechish matematik apparati juda katta resurs 

(vaqt, texnika, energiya va b.)larni talab qiladiganda. 

 

 

1 rasm. Sun’iy neyronni tarkibiy modeli. 

 

Sun’iy  neyron  modeli  ilk  bor  1943y.  Mak-Klokk  va  Pitts  tomonidan 

tavsiflangan. Ular 13.1 rasmda ko‘rsatilgan tuzilma ko‘rinishdagi bir necha kirish 

(xi) va bir (Y) chiqishli chegara elementlari bilan  ifodalangan. U ko‘paytma-sinaps 

( ), jamlagich (∑) va nochiziqli o‘zgartirish  (F) operatorlardan iborat bo‘lgan sun’iy 

neyron  modelini  tasvirlaydi.  Neyronni  kirish  (xi)  signallar  boshqa  neyronlarning 

chiqish  signallari  bo‘ladi.  Har  bir  kirish    signalga  bog‘lanish  (aloqa)  vazni  (wi) 

biriktiriladi. Uning qiymati musbat yoki manfiy bo‘lishi mumkin. Kirish  signal va 

bog‘lanish vaznlar ko‘paytmalari sinaps orqali jamlagich elementga keladi. Uning 

chiqishida mazkur ko‘paytmalar algebraik yig‘indisi shakllanadi 

 

 

∑ 

 

w

1

  w

2

     .  .  . .    w

n

   

 

 

     F