«институционал иқтисодиёт»

 
Такрорлаш учун саволлар 
1.
Шўролар даврида давлат бюджетини тўлдиришнинг муҳим манбаси 
бўлиб якуний талаб товарларининг катта қисмига ва кейин ишлов бериладиган 
айрим ярим тайёр маҳсулотларга солинадиган айланмадан солиқ ҳисобланарди. 
Сотиш қиймати ҳамда сарфланган хомашё ва материаллар қиймати ўртасидаги 
фарқдан тўланадиган ҚҚСнинг селектив хусусиятга эга бўлган ва асосан якуний 
истеъмолга мўлжалланган айланмадан солиққа нисбатан афзалликларини кўриб 
чиқинг. 
2.
1989 йилги АҚШ федерал бюджетининг даромадлар қисмини таҳлил 
қилиш асосида қандай хулосаларни чиқариш мумкин? 
3.
Бюджет даромадлари (ЯИМга нисбатан %да) 
Аҳолидан солиқлар (даромад солиғи) 
Фойдадан солиқ (корпорациялардан) 
Ижтимоий тўловлар (ижтимоий суғурта тўловлари) 
Бошқалар (акцизлар, сотишдан солиқғлар, мол-мулк солиғи) 
Жами даромадлар 
8,4 
2,0 
7,1 
1,7 
19,2 
4.
Фуқаролар ички терроризм таҳдиди юз тутиб турганда ҳал этишлари 
мажбур бўлган муаммовий ҳолатларга институционал изоҳ беринг: хавфсизлик учун 
хусусий
харажатларни ошириш ёки ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятига 
йўналтириладиган 
давлат
маблағларидан самарали фойдаланиш кафолатларини 
яратиш
.
5.
Янош Корнаининг қуйидаги фикрини қандай тушунасиз: «Солиқ тизими 
мумкин қадар бетараф бўлиши керак. Асосланган истиснолардан ташқари, давлат 
фуқароларни солиқлар тизими орқали рағбатлантириши ёки жазолаши мумкин 
эмас»? 

---

138 
14-БОБ. УЙ ХЎЖАЛИГИ ВА УНИНГ ХИЛЛАРИ 
 
14.1. Уй хўжалиги ташкилот сифатида 
14.2. Уй хўжалиги фаолият кўрсатишида мутаассибликнинг роли
14.3. Уй хўжалигининг хиллари
 
 
14.1. Уй хўжалиги ташкилот сифатида 
 
Уй хўжалиги
 
тўғрисида сўз юритганда, икки тушунча-оила ва уй хўжалиги 
тушунчаларни чегаралаш лозим. Оила деганда, бир уйда яшаши оила-
қариндошчилик алоқаларининг умумийлиги билан бирлашган гуруҳ тушунилади. 
Уй хўжалиги эса умумий вазифалар, яшаш жойи, бюджет ва одатда оила-
қариндошчилик алоқалари билан бирлашган кишилар гуруҳини ўзида намоён 
қилади. Бошқача айтганда, оила фаолияти кўплаб ўлчамларни ўз ичига олади: 
биологик, демографик, руҳий, ижтимоий ва б. Уй хўжалиги фаолияти эса оилани 
фаолият соҳасининг биргина-иқтисодий турига йўналтиради. Уй хўжалигининг 
асосий функциясини 
инсон капиталини
шакллантириш, ундан фойдаланиш ва 
сақлаш деб белгилаш лозим. Бу ўз навбатида, инсоннинг билимлари, амалий 
кўникмалари ва меҳнатга тиришқоқлигининг йиғиндиси сифатида тушунилади. 
14.1-расмда инсон капиталини шакллантириш бўйича уй хўжалиги фаолиятининг 
ўзига хос хусусиятлари изоҳланган. Уй хўжалигини юритиш унинг аъзоларининг 
оила бизнесида иштироки ҳамда оила капиталини уни шакллантириш ва 
ривожлантиришга йўналтириш асосий масала ҳисобланади. 
Р.Коузнинг “Фирманинг табиати” мақоласида фирма ташкилий тузилма 
сифатида “қора қути” деб изоҳланган. Бундай тавсиф аслида уй хўжалигига 
нисбатан кўпроқ мос келади. 
Уй хўжалиги учун фақат “қора қутига” “кириш”даги (иш ҳақи, солиқлар 
чиқариб ташланган давлат томондан ижтимоий транспортлар) ва ундан 
“чиқиш”даги (инсон капитали,меҳнат, жамғарма, истеъмол) омиллар маълум. 
Инсон капиталини 
асаш 
Инсон капиталини 
шакллантириш 
Инсон капиталидан 
фойдаланиш 
Оила бюджетини 
шакллантириш ва 
ундан 
фойдаланиш 
Бола 
тарбияси
Ижтимоий 
функцияларни 
бажариш 
Оила бизнесини 
ташкил қилиш 
Уй хўжалиги 
аъзоларининг бозор 
хўжалигида якка 
иштирок этиши 
Уй хўжалигини 
юритиш 
Рекрацион 
функцияларни 
бажариш 
Уй хўжаликлари бозор 
хўжалигида иштирок 
этишининг корпоратив 
шакллари 
Харажатларни қоплаш ва оила капиталини жамғариш 

---

139 
Ж.Гэлбрейт таъкидлаганидек [36], уй хўжалиги одатда истеъмол қилувчи ва 
ишловчи шахс билан тенглаштирилади ҳамда ташкилотни тавсифловчи ҳокимият 
муносабатлари билан боғлиқ бўлмаган ҳолда кўриб чиқилади. Аксинча, 
институционал назария уй хўжалигини фирмадан ва давлатдан фарқ қилувчи 
ташкилотнинг алоҳида шакли сифатида таҳлил қилишга эътибор қаратади. 
Ҳокимият муносабатларининг уй хўжалиги доирасида юзага келадиган ўзига хослик 
шундан иборатки, улар 
оддий
ва 
шахслаштирилган 
хусусиятга эга: