«институционал иқтисодиёт»

 

---

38 
4.3. Бозор конституцияси нормалари
Бозор конституцияси
– бозорда битимларни амалга ошириш ва унда 
мувозанатга эришиш имконини берувчи хатти-ҳаракатларнинг ўзаро шартланган 
нормалари йиғиндисини ташкил этади. Бозорлардаги барқарор мувозанат бозор 
нормаларидан фойдаланишнинг натижаси ҳисобланади Бозор конституциясининг 
асосида ётувчи биринчи норма – 
мураккаб утилитаризм
нормаси бўлиб, у нафақат 
индивидни ўзининг фойдалилигини оширишга йўналтиришни, балки унинг 
олинадиган фойда билан ўзининг самарали фаолияти ўртасидаги алоқани англаб 
етишини назарда тутади. 
Яъни, мураккаб утилитаризм
– индивид томонидан ўз 
фойдалилигининг самарали фаолият асосида оширилишидир. 
 
Мураккаб утилитаризм нормаси индивиднинг эҳтиёжлар даражаси ва 
самарали фаолияти ўртасидаги номувофиқликни истисно этади.
 
Баъзан, бундай 
номувофиқлик юқори ишлаб чиқариш салоҳиятига ва юқори меҳнат 
самарадорлигига эга бўлмаган мамлакат аҳолиси ўртасида юқори истеъмол 
стандартларининг 
тарқалишида 
юзага 
келадиган 
«номувофиқ 
кутишлар 
инқилоблари» асосида ётади. Ушбу вазиятда асосан оммавий ахборот воситалари 
орқали юз берадиган янги истеъмол стандартини қабул қилиш жамиятда 
ҳукмронлик қилувчи самарали фаолият моделига тааллуқли бўлмайди.
Бундан ташқари, қулай шароитлар мавжуд бўлганида оддий утилитаризм 
фойдалиликни оширишни рентани қидиришга айлантиришни назарда тутади. 
Мукаммал рақобат вазиятидан ҳар қандай четга чиқиш, алмашиш (тарифлар, 
квоталар) учун чекловлар ўрнатилиши оддий утилитаризм саъй-ҳаракатларини 
рентани қидиришга ёки, бошқача айтганда, фойдага самарасиз йўналтирилишга 
айлантиради. Индивиднинг рентани кўпайтиришга интилишини норматив чеклаш 
сифатида мураккаб утилитаризм, яъни индивид томонидан бошқалар зиёнига эмас, 
балки фақат ўз фаолияти ҳисобидан ютуққа эришиш мумкинлигининг тан олиниши 
муқобил вариант ҳисобланади. 
Агар утилитаризм нормаси индивиднинг мақсадли функциясини белгиласа,