Insonning jamiyatdagi o’rni reja

13-MAVZU Inson manaviyatida estitikani o’rni Nafosat va manaviyat

Reja

1. 
   Estetik tarbiyaning mohiyati, maqsadi va vazifalari.
   

2. Estetik tarbiyaning zamonaviy omillari va vositalari.
Nafosat tarbiyasi (estetik tarbiya) — bu o‘quvchilarni voqelikdagi, san’atdagi, tabiatdagi, kishilarning ijtimoiy va mehnat munosabatlaridagi, turmushdagi go‘zallikni idrok qilish hamda to‘g‘ri tushunishga o‘rgatish, ularning badiiy didini o‘stirish, ularda go‘zallikka muhabbat uyg‘otish va hayotiga go‘zallik olib kirish qobiliyatlarini tarbiyalashdir. Nozik didli bo‘lish, go‘zallikni fahmlay va qadrlay olish, badiiy madaniyatni tushunish, xullas, o‘z hayotini go‘zallik qonunlari asosida qura olish komil insonning eng zaruriy fazilatidir. Insonda go‘zallikni tushunish birdaniga vujudga kelmaydi, balki u jamiyat va odamlar, atrof-muhit ta’sirida shakllanib boradi. Shunga ko‘ra insoniyatning badiiy rivojlanish qonunlari ijtimoiy rivojlanish qonunlari bilan bog‘langan. Badiiyat qonunlari esa ijtimoiy-estetik ideallar orqali namoyon bo‘ladi. Nafosat tarbiyasi, eng avvalo, har bir kishida badiiy hissiyot tuyg‘ularini, badiiy didni tarbiyalashdir. Bundan yuksak nafosatlilik aql-zakovatdan xoli bo‘ladi, degan ma’noni tushunmaslik kerak. Shaxsning barkamol inson bo‘lib shakllanishida bu ikki tomon bir-birini to‘ldiradi. Chinakam san’at asarida hissiyot chuqur g‘oyaviy-aqliy mazmun bilan birikib ketadi. Nafosat tarbiyasi aql bilan hissiyotni tarbiyalash, yanada aniqroq qilib aytganda, hissiyot vositasi bilan aqlni tarbiyalashdir. Bu ikki tomon bir-biri bilan uzviy bog‘liqdir. Ilmiy dunyoqarashga asoslangan nafosat, did, his-tuyg‘ular va ko‘nikmalarning o‘sib borishi jarayonida insonning o‘zi ham ma’naviy boyib, oliyjanob bo‘lib boradi, uning hayoti yanada sermazmun bo‘ladi, yashayotgan zamoniga nisbatan mehrmuhabbat ortib boradi. Bularning hammasi har bir insonda go‘zallikni xunuklikdan, jirkanchlikdan farq qila bilish qobiliyatini shakllantiradi, uni yanada rivojlantiradi. Chinakam nozik did haqiqiy go‘zallikdan lazzatlana olish, mehnatda, turmushda, yurishturishda, san’atda nafosatni idrok etish va yaratishga ehtiyoj sezish demakdir. Didsizlik kishining voqelikka bo‘lgan ijobiy munosabatini buzib yuboradi, natijada u nafosatga loqayd qaray boshlaydi. 24 — Pedagogika 370 Nafosat tarbiyasi bugungi kunda shuning uchun ham muhimki, did-farosatlilik mehnatda, ishlab chiqarishda, kundalik amaliy faoliyatda har bir inson uchun hayotiy ehtiyojga aylanib qolgan. Did-farosat har bir insonning xatti-harakatida, kiyinishida yurish-turishida, kishilarga bo‘lgan munosabatida, jamiyatdagi u yoki bu voqealarga yondashishida va hokazolarda yaqqol bilinadi. Ba’zan hayotda didi past, ma’naviy qashshoq kishilarni uchratamiz. Bunday kishilar aqlan, axloqan va ruhan zaifligini yashirish uchun soxta xatti-harakatlar qiladilar, o‘zlariga yarashmaydigan ishlar qiladilar, didsiz kiyinadilar, ma’nosiz shovqinsurondan iborat musiqa va ashulalarni tinglaydilar. Bundaylarni kuzatarkansiz, ularning mehnat gashtini surmagan, hayot tashvishlariga beparvo, loqayd kimsalar ekanligiga guvoh bo‘lasiz. ODOB VA NAFOSAÒ ÒARBIYASI Donolardan biri go‘zallik axloq-odobning tug‘ishgan singlisidir, degan edi. Darhaqiqat, bu juda to‘g‘ri ta’rif. Odatda odob va nafosat tarbiyasi o‘zaro chambarchas bog‘liq holda amalga oshiriladi. Chunki nafosat tarbiyasining natijasi axloq-odobda, chiroyli xattiharakat, go‘zal munosabatda va hayotga, kelajakka, insonlarga, tabiatga muhabbatda ko‘rinadi. Xalqimiz: „Kamtarlik ham husn“, deydi. Mana shu birgina iborada chuqur ma’no bor. Nafosat tarbiyasi tufayli yoshlarda kamtarlik xislati tarkib topadi. Bu xislat kishilarning eng go‘zal, eng chiroyli belgisidir. „Kishining chiroyi yuzida“, deydi xalqimiz. Bir go‘zal tabassum kishilarga misoli quyosh bo‘lib, qalblarga iliq nur taratadi. Kishi biror asarni o‘qib, chehrasi yorishib ketadi. Yoki yoqimli biror kuy, ashula tinglasa, boshi mayin tebranadi, biror go‘zal rasm, manzarali tasvirga boqib undan ko‘z uzolmay qoladi, qalbi quvonchlarga to‘ladi. Xunuk xatti-harakatdan nafratlana bilish tuyg‘usini ham nafosat tarbiyasi paydo qiladi. Bunda badiiy asarning roli muhimdir. Masalan, „Zumrad va Qimmat“ ertagidagi Qimmatning xulqatvori, qiliqlari, xatti-harakati o‘quvchi qalbida nafrat uyg‘otadi. Zumradning tevarak-atrofga munosabati, mehnatsevarligi, kamtarligi, sezgirligi, shirin so‘zligi kabi xislatlari esa, aksincha, qalblarda qoniqish, quvonch, iliqlik, tabassum, unga xayrixohlik paydo qiladi. Shuni alohida qayd etish o‘rinliki, ayrim yoshlar go‘zallikni tor ma’noda tushunadi. Ya’ni chiroyni ko‘pincha husn-jamolda 371 deb bilishadi. Bu bir tomonlama tushunchadir. Har tomonlama to‘liq ma’nodagi chiroy esa, husn-jamol qalb go‘zalligida, ma’noli so‘zdadir. Xalqimiz ham „Chiroy xusn-u jamolda emas, fazl-u kamolda“, deb bejiz aytmagan! Go‘zallik tarbiyasida shu narsaga erishish kerakki, tashqi qiyofani haddan tashqari bezayvermasdan, asosan ma’naviy olamini bezash uchun intilish lozim. Shunday ekan, bolada juda yoshlikdanoq odob go‘zalligiga erishishimiz zarurdir. Buning uchun o‘qituvchilarimiz go‘zallik ilmi bilan qurollangan bo‘lishlari muhimdir. Bundan maqsad yoshlarga go‘zallik asosida tarbiya berishdir. Estetik, ya’ni go‘zallik tarbiyasini singdirishning ahamiyati katta. Bunday tarbiya, avvalo, yoshlarni turmushdagi go‘zallik va xunuklikni tushunish, his etish orqali ma’lum bir kayfiyatni shakllantiradi, ularda go‘zallikdan zavqlanish, xunuk qiliq, xattiharakatlardan nafratlana olish qobiliyatini paydo qiladi, kishilarni ma’naviy fazilatli bo‘lishga yetaklaydi. Estetik hissiyot, odob insonni oliyjanob qiladi, uni yuksaklikka chorlaydi. Ana shu tuyg‘u rivojlangan bo‘lsagina kishilarda chinakam mehr, samimiyat, oliyjanoblik, kamtarlik kabi fazilatlar va go‘zallikka tashnalik hosil bo‘ladi. Estetik tuyg‘u: kechinmalar didni o‘stiradi, zehnlilikni kuchaytiradi. Didi, zehni o‘tkir kishining so‘zi bilan qilgan ishlari o‘zaro monand bo‘ladi, u intizomlilikda namuna ko‘rsatadi. Yuksak didli inson ichki va tashqi go‘zallikning birligini anglab yetadi. Har bir narsadagi, hodisa va voqealardagi uzviy aloqadorlikni chuqur his qila oladi. Yaxshi did, o‘zini tuta bilish va tarbiyalanganlik bir-biri bilan uzviy bog‘liqdir. O‘zini tuta bilish, odob, xulq-atvordagi tarbiyalanganlik esa suhbat va gaplashishdagi yaxshi did-farosat hisoblanadi. Yaxshi, nozik did kishining yuksak axloqiy sifatlarida ifodalanadi va ularni yanada rivojlantirishga yordam beradi. Inson ma’naviy madaniyatining umumiy darajasi, aqliy, estetik va axloqiy rivojlanishi qancha yuqori bo‘lsa, uning ichki ma’naviy dunyosi tashqi qiyofada shuncha yaqqolroq aks etadi. Zero, ichki go‘zallik tashqi qiyofada ko‘rinadi. Ichki va tashqi go‘zallik birligi — bu axloqiy kamolotning go‘zal ifodalanishidir. Inson go‘zal bo‘lishga, go‘zal ko‘rinishga harakat qiladi — bu tabiiy hol. Ammo uni amalga oshirish axloqiy fazilatga, ya’ni insonning go‘zalligi uning ijodiy, yaratuvchilik faoliyati mazmuniga bog‘liqdir. Agar inson o‘zi sevgan faoliyat 372 bilan band bo‘lar ekan, unda ichki ko‘tarinkilik, oliyjanoblik va ilhombaxsh tuyg‘u paydo bo‘ladi.