Innovatsiyalar vazirligi toshkent kimyo-texnologiya instituti

2. Korxonanig tashqi bozorga chiqish usullari 
Eksport
bu – kapital, tovar va xizmatlarni ularni tashqi bozorda sotish uchun olib 
chiqishdir. Xalqaro savdoda eksportning bir necha xil turlari mavjud bo`lib, ulardan eng 
tarqalganlari mazkur mamlakatda tayyorlangan, ishlab chiqarilgan va qayta ishlangan 
tovarlarni olib chiqish hisoblanadi. Xom-ashyo va yarim tayyor mahsulotlarni chet elga 
qaytarib kelish sharti bilan bojxona nazorati ostida olib chiqis h, shuningdek, vaqtincha 
ko`rgazma, yarmarka, kim-oshdi savdolari va hokazolarga chet eldan olib kirilgan 
tovarlarni olib chiqish ham katta ahamiyat kasb etmoqda. SHu munosabat bilan 
reeksport
tushunchasini – mamlakatga ilgari olib kirilgan va qayta ishlanmagan tovarlarni olib 
chiqishni alohida ajratib ko`rsatish mumkin. 
Bevosita eksport
operatsiyalarini 
vositachilarsiz, mustaqil amalga oshirishni anglatadi. Bu holda xalqaro kompaniya chet 
ellik xaridorlar bilan bevosita shartnomalar tuzadi. YAkuniy xaridorlar bilan o`z 
distrib`yuterlar tarmog`i orqali ishlash ham mumkin. 
Bilvosita eksport
esa eksport 
operatsiyalarini xalqaro vositachilar yordamidan foydalangan holda amalga oshirishni 
anglatadi. Bunday vositachilar xalqaro marketing xizmatlarini ko`rsatar ekan, xalqaro 
savdo bilan bog`liq bo`lgan barcha masalalarni o`z zimmasiga oladi. 
Tijoratni ko`chirish yoki bilim va intellektual mulkni berish.
Buni belgilash uchun 
xalqaro laysenzing
(litsenziyalash) atamasi qo`llanadi. Bunda bir mamlakatdagi 
intellektual mulk egasining egalik huquqini boshqa mamlakatdagi xaridorga belgilangan 
muddatda va ma`lum shartlar bilan berish tushuniladi.
Franchayzing – 
litsenziyalashning o`ziga xos shakli bo`lib, unga ko`ra bir tomon 
ikkinchi tomonga tijorat asosida ishlab chiqarish va (yoki) marketing texnologiyalari, 
nou-xau va tovar belgilariga litsenziyalarni beradi hamda buning uchun shartnomada 
kelishilgan miqdorda kompensatsiya oladi. 
Turli mamlakatlar korxonalari 
kooperatsiyasi
xalqaro hamkorlikning samarali 
shakllaridan biridir. Xalqaro marketing tajribalarining ko`rsatishicha, kichik korxonalar 
ham yirik sanoat firmalari bilan tashqi bozorga zarur bo`lgan yuqori sifatli mahsulotlarni 
nisbatan arzon narxlarda etkazib berish yo`li bilan raqobatlashishi mumkin. BMTning 
Evropa iqtisodiy komissiyasi ishlab chiqarish bo`yicha xalqaro kooperatsiya 
shakllarini quyidagicha tasniflaydi: 

---

11 
1. Kooperatsiya (litsenziya asosida), ya`ni litsenziyani hamkorga berish (sotish). 
2. Hamkorga doimiy ravishda ma`lum miqdorda detallar, tarkibiy qis mlar yoki tayyor 
mahsulot etkazib turgan holda kooperatsiya (litsenziya asosida). 
3. Bir vaqtning o`zida asbob-uskunalar, murakkab texnika va ishlab chiqarish-ombor 
binolarini lizing tartibida bergan holda kooperatsiya (litsenziya asosida). 
4. Birgalikda ishlab chiqarish, texnologiyalardan foydalanish, ishlab chiqarish 
dasturlarini taqsimlash, mahsulotni sotish va hokazolarni ko`zda tutadi. 
Raqobat bu — kishilarning avvalo iqtisodiy, shuningdek, jamiyat hayotining 
boshqa sohalaridagi jiddiy kurashdir. 
Iqtisodiyot nuqtai nazaridan raqobat bu 
sotuvchilarning (ishlab chiqaruvchilarning) iste`molchilar talablarini qondirish uchun 
kurash, shuningdek, xaridorlarning eng qulay sharoitlarda o`zlari uchun eng foydali 
tovarlarni sotib olish uchun kurash hisoblanadi. Raqobat bir tomonidan iqtisodiyotning 
to`xtab qolishiga to`sqinlik qilib, jamiyat taraqqiyotining garovi bo`lsa, ikkinchi 
tomondan barqarorlikning yo`qolishi, mojarolar, bankrotga uchrash, xodimlarning ishdan 
bo`shatilishi raqobatning ajralmas qismlaridan biridir. e. Xabbardning obrazli 
ifodalashiga ko`ra: «Raqobat – savdoning hayoti va savdogarlarning o`limidir». Bizning 
mamlakatimizda raqobat haqida bozor islohotlarining o`tkazila boshlashi bilan gapira 
boshladilar. Shu sababli respublikamizdagi ishlab chiqaruvchi va vositachilarda raqobatli 
kurash olib borish bo`yicha tajribalar hali etarli emas. 
Bozorda raqobatning ikki xil turini ajratib ko`rsatish mumkin: 
1)
narxga bog`liq bo`lgan raqobat; 
2)
narxga bog`liq bo`lmagan raqobat. 
Dastlabki holatda raqobatchilar bilan kurash o`z tovarlari narxini tushirish vositasida olib 
boriladi.