Innovatsiya-ziyo

otasi, onasi, Kumushbibi, Oybodoq 
(to‘rt guvoh) huzurida bu so‘zni 
baland ovozda qahr-u g ‘azab va “taloq” so‘zi bilan birgalikda ishlatgani 
hozirgi kitobxon uchun mutlaqo tushunarsiz. Zero, yaralangan, ikki 
dushmanini o'ldirgan, ashaddiy dushmani bo'lmish Homidboyning 
xanjarli qo‘lini qisib turgan Otabekning dushmanini sizlab gapirishi, 
lekin ko'pchilik qarindoshlari huzurida halol xotinini haromi, buzuq 
deb so‘kishi - u odam oidirgan bo‘lsa-da - hech o'zaro mos 
kelmaydigan holatlardir.
Bu lavhaning siri muhit - Otabek yashab turgan davming mutlaq 
Qonuni - o ‘sha davr Konstitutsiyasi bo'lmish shariat ahkomlari bilan 
bog'liq. Hozirgi kitobxon bu ahkomlardan yiroq bo‘lganligi uchun ham 
Otabekning haqorat so‘zni ishlatgani sabablari unga uncha ayon emas. 
Gap shundaki, shariat amriga ko'ra, er xotinni guvohlar huzurida buzuq 
deb atasa, uning so‘zi isbotsiz qabul qilinadi. Bu haqda Qur’oni 
Karimning “Nur” surasi 6-oyati karimasida eming guvohlarsiz yakka 
holda o‘z xotinini oshkor ravishda, ya’ni boshqalar huzurida buzuq deb 
atashi xotin buzuqligini ko'rgan to‘rt guvohning shohidligiga teng 
ekanligiga ishora mavjuddir.
120

---

Shariat ahkomlari bo’yicha ma’lumki, er xotinni taloq qilsa, yana 
qayta nikoh qilib olishi, hatto uch taloq qilganda ham, “halola” qilib 
(ya’ni xotinini boshqa birovga nikoh qildirib), qaytadan uylanishi va 
nikoh qilishi mumkin. Lekin xotin er tomonidan buzuqlikda ayblansa, 
bu er shu xotiniga boshqa uylana olmaydi, ya’ni o‘zi buzuq degan xotin 
bilan qaytadan er-xotinlik munosabatlarida bo’la olmaydi. Agar u 
xotinini buzuqlikka oshkora ayblasa va yana u bilan yashab ketsa, o ‘sha 
davr jamoasi uni m ard ud sanaydi hamda jamoadan chetlashtiradi, u 
bilan aloqalami botil qiladi. Mana shuning uchun Otabek o’layotgan 
K um ushbibini tinchlanrirish, Zaynabni ham da ota-onasini uning 
Zaynab bilan yashay olmasligiga ishontirish m aqsadida Zaynabga 
qilmishiga yarasha qat'iy va o ‘zgarmas jazo berish uchun mana shu 
haqorat so‘zni qoilagan. Mana shu ijtimoiy-etik fondan ajratilgan 
holda Otabek nutqidagi bimday ziddiyatli xususiyatni tushunib 
bo’lmaydi. Mana shuning uchun Kumushning o ‘limidan keyin Zaynab 
jinni boiadi; uning Otabek bilan birga yashashga mutlaqo umidi yo‘q 
edi; Otabek o‘zi buzuq degan xotin bilan qaytadan yashaydigan 
pastkash mardud nomini olmas edi.
SALOM BERISH MADANIYATIGA DOIR
Salom berish - kundalik hayotimizda eng ko‘p qo’llaniladigan urf. 
Har bir so’zlovchi so'zini salomdan boshlaydi. Qadimdan nafaqat har 
ikki mo’min-musulmon, balki har qanday dindagi kishi uchrashib 
qolsa, bir-biriga do‘st yoki dushman boiishidan qat'i nazar, 
salomlashish shart hisoblangan. Bu haqda Q ur’oni Karimda “...bu 
dunyoning narsasini istab sizlarga salom bergan kishiga “Sen mo‘min 
emassan!” demanglar...” , ya’ni salomga doimo alik olish shart 
deyilgan. Shuning uchun salom berish sunnat (ya’ni qilish yaxshi, 
maqbul, lekin majburiy, zaruriy emas), lekin alik olish, salomga 
muvofiq va munosib javob berish farz sanaladi. Bu yerda ikki qadimiy 
rivoyatni eslab o‘tish foydadan xoli emas. XVI asr yozma yodgorligi 
bo'lgan “Gulzor”da va Koshifiyning “Futuw at”ida shunday rivoyat 
keltiriladi: Mahmud G ’aznaviy bir jangda juda oz sonli qo'shin bilan 
g’animining juda ko‘p sonli lashkarini yengadi va g’alabadan keyin 
shukrona aytish uchun otini chekkaga surib, ko’zini yumadi. Allohga 
hamdlar o‘qish bilan band boiganida, kimdir otining tizginini ushlab, 
“sen kimsanki, men sunnatni bajarsam, farzni ado etmaysan?” degan
121

---

xitobidan ko'zini ochadi va kechirim so‘raydi. Bunda kinoya usuli bilan 
“Men salom berdim, sen nega javob bermaysan?” degan ma’no 
yashiringan. Boshqa bir rivoyatda Payg‘ambarimiz (s.a.v.) bilan 
bo‘lgan bir voqea bayon qilinadi. Payg‘ambarimiz hujrada hazrat Umar 
bilan o ‘tirganlarida bir g‘ayridin kirib, “somalaykum” deydi. Rasuli 
akram “vaalaykum ” deb javob beradilar. G'ayridin chiqib ketgach, 
hazrat Umar “axir, u sizga o‘lim tiladi, Siz unga alik oldingiz!” 
deganlarida, Rasuli akram “men va alaykum dedim, xolos”, deb 
xotirjam javob beradilar.
Shuning uchun xalqimiz salomlashish odobiga katta ahamiyat 
berib, “so‘z boslii salom ” deydi. Salomga javob qaytarmaslik esa eng 
katta beodoblik, hatto mo‘min emaslik belgisi sanaladi.
Tarixga nazar soladigan bo‘lsak, har bir elat uchun qabul qilingan 
salomlashish usullarining davrlar bo‘yicha o ‘zgarib turganligini 
ko‘ramiz. Bu nuqtayi nazar dan ruslarda salomlashish odobi, uning etik- 
estetik va lisoniy omillari chuqur o'rganilgan, qator ishlarda maxsus 
tadqiq va muhokama manbai bo‘lgan. Masalan, qadimda Rossiyada 
salomlashish paytida nafaqat suhbatdoshning nasabi, qarindoshlik 
aloqalari, yoshi va jinsi, balki kunning qaysi vaqti, kasbi va suhbat 
paytida so‘zlashayotganlar nima bilan mashg‘ul ekanligi ham inobatga 
olingan. Jumladan, hosilni o‘rib olayotganlarga