Innovatsiya va intergatsiya

TA’LIM DA SINF-DARS TIZIM ININ G VU JUD G A K ELISHI
T aiim ni boshqarishning asosiy tashkiliy shakli quyidagi m aiu m
belgilarga ega bo igan m ashg'ulotlar asosida o'tkaziladi:
- m ashg'ulotlarning har yili va har bir o'qish kuni bir paytda 
boshlanishi;
- m ashg'ulotlar va ular orasidagi tanaffuslarning m aiu m vaqt 
davom etishi;
- guruhlardagi bolalarning yoshi va soni jihatdan baravarligi;
- m ashg'ulotlarning o'rganish sur'atining bir xilligi;
- o'quv m ashg'ulotlarining m aiu m tashkiliy shaklda o'tkazilishi.
Guruhli m ashg'ulotlarning sinf-dars tizim i deb atalgan bunday
shakli keng tarqaldi, mustah kam land i va hozir ham ancha takomil- 
lashgan holda mavjuddir. M aktab rivojlanishi tarixida o'tgan sarning 
20-yillarida ta iim n in g vakka tartibdagi shakli notanqidiy yo'sinda 
qabul qilindi va amalivotga taiim n in g brigada - laboratoriya metodi 
bilan kiritildi. Unda bir guruh (5-6 nafar) o'quvchilar o'qituvchi 
tavsiya etgan m aterialni mustaqil holda o'rganganlar. O'qituvchi 
maxsus tushuntirishlar bermay, faqat yo'1-yo'riqlar ko'rsatgan. Ham ma
35

---

narsa uchun brigadir javob bergan. Bunday ta’lim bolalarning o'quv 
faoliyatdagi m as'uliyatini pasaytirgan. M aktab barham topishining 
noto'g’ri pedagogik konsepsiyalari davrida ta’lim ning «loyihalar 
m etodi» deb atalgan shakli vujudga kelgan. Unda o'quvchilar o'qituv­
chining topshirig'i bo'yicha qandaydir obyektning loyihasini tayyor- 
laganlar. M azkur g'ovalar m ualliflarining aytishicha. o'quvchilar 
lovihani tuzishda o’quv rejasi bo’yicha o'tiladigan predm etlarga doir 
kompleks bilim larni o'zlashtirgan.
So'nggi 20 yil m obaynida pedagogika nazariyasi kombinatsiya- 
lashgan darsni o'rganishdan, bosqichma-bosqich darsni elementlarini 
o'zlashtirishga, undan esa muammoli tom onlarini o'rganishga o'tdi. 
Tadqiqotlarning uzvivligi va uzviy yondashishi to'g'risida juda ko'p 
ilmiy adabiyotlar mavjud. M asalan, МЛ. Maxmudov. T.D. Kirilova,
F.F. Korolyov va E.G. Yudinlarning hozirgi zamon darsi. uni tashkil 
etish. kamol toptiruvchi ta'lim sharoitidagi dars nazariyasi va amaliyoti, 
m uam moli dars va hokazolarga doir kitoblarida darsga sistema 
sifatida qaralsagina uni chuqur tushunish m um kinligi qayd qilingan. 
Lekin pedagoglar 70-yillardagina darsni o’rganish va tushuntirishga 
sistemali yondashish zarurligini to la angladilar. Fanlar rivojlanishining 
hozirgi bosqichida darsni qanday tushunish kerak? Dars nazariyasida 
hozirgacha bu tushunchaning vangi ta ’riflari yo'q. Ko'p ta’riflarda 
xuddi ilgarigidek, dars m a'lum vaqt mobaynida tarkibi o'zgarm aydigan 
o6qituvchilar va o'quvchilar faoliyatini tashkil etishning shakli b oiib, 
u bolalarni o'qitish, tarbiyalash va kamol toptirish vazifalarini amalga 
oshirish uchun m untazam qollanishi ifodalangan. Darsda o'quv- 
tarbiya ishlarining barcha komponentlari: maqsad. mazmun, vositalar. 
metodlar, tashkil etish va boshqarish faoliyati hamda uning ham m a 
didaktik elementlari m ujassam langan. deb hisoblash qabul qilingan. 
Tabiiyki, dars yaxlit ta iim jarayonini o’quv-tarbiya ishining boshqa 
tashkiliy shakllari - uy vazifalarini bajarish, predm et to'garaklarining 
m ashg’ulotlari, sayrlar va hokazolar bilan uzviy birlikda aks ettiradi. 
«Darsni ikki jihatdan: umuman, ta'lim jarayoni va talim ni tashkil 
etish shakli sifatida ta'riflab. uni foydali deb hisoblash taklifi bor» 
(M .I.M axmutov). Ta'limga umumiy jarayoni dars o'qitish harakatining 
ta’lim m azm uni, prinsiplari va m etodlari bilan belgilanadigan, m a lu m
m akon-zamon chegaralarida o'qituvchi rejalashtiradigan hamda bosh-
36

---

qaradigan birgalikdagi obyekt o'qituvchi va o'quvchilar amalga oshi- 
radigan asosiy shaklidir. M azkur tushuncha ikkinchi nuqtayi nazardan 
quyidagicha ta’riflanadi: 
«Dars m a'lum tarkibdagi 
o'qituvchilar 
(muallimlar) bilan o'quvchilarning m aqsadga muvofiq o'zaro ta’siri 
(faoliyatlari va aloqalari) jarayonini tashkil etishning, ta iim m azmuni, 
shakllari, m etodlari, vositalarini o'z ichiga oladi, ta iim jarayonida 
o'qitish, kamol toptirish va tarbiyalash vazifalarini amalga oshirish 
uchun (bir xil vaqt ichida) m untazam qoilanadigan boy va o'zgaruvchan 
shaklidir». (Qarang: M .I.M axmutov. «Современный урок».)