Innovatsiya va intergatsiya

Qiziqishlar va mavllar
Qiziqish deganda kishining nimagadir e'tibor berishiga, qandaydir 
predmet va hodisalarni bilishga intilishi tushuniladi. Qandaydir 
faoliyatga intilishi «mayl» deyiladi. Qiziqish va mavllar kishining 
emotsional hayoti bilan mahkam bogiiqdir.
Qiziqishlarning mazmuni kishining biror y olni tutganligini. u 
hayotda o'z oldiga qo'ygan maqsadini bildiradi. Qiziqishlar chuqurligi 
kishining umumiy rivojlanishi va may! bilan bogiiqdir. Qiziqishlar 
bevosita va bilvosita ham boladi.
Bevosita qiziqish oizidan-oizi biror narsa va hodisalarni bilishga 
qiziqishdan vuzaga keladi
Bilvosita qiziqish esa ma’lum bir narsaga qiziqqanda shunga bog iiq 
b o ig an ikkinchi bir narsaga qiziqishlar tufayli majburiy bir holda 
yuzaga keladi.
222

---

Ehtiyojlarni rivojlantirish, tanlash va tarbiyalash.. ularni hozirgi 
jamiyat kishisiga xos b o igan ma'naviy yuksaklik darajasiga olib chiqish 
shaxsni shakllantirishning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Shu 
o'rinda shaxs psixologiyasi shaxsni tarbiyalash pedagogikasi axloqiy 
tarbiya metodikasi bilan o4rin almashadi. Ularning vazifasi shaxsni 
har tomonlama rivojlantirishi, m a’naviy ongini shakllantirish, ongni, 
intizomni, vatanparvarlik va baynalminallikni tarbiyalash vositalari 
va yoilarini aniqlashdan iboratdir. Bu kelajak vazifalarni ro'vobga 
chiqarishini va shaxsning takomillashuvini ta'minlaydi.
«Pedagogika» darsligidagi «Bolalarning yosh davrlari xususiyatlari 
tavsifi» mavzusida quyidagilar bayon qilingan. Bolani uch yoshdan yetti 
yoshgacha boigan davrini maktabgacha davri deb ataymiz. Bu davr- 
da pavdo b oigan taassurotlar izi umrbod saqlanib qoladi. Bunda bola- 
ning aqliy va jismoniy jihatdan tez o\sishL olamni bilish, atrof-muhitga 
o'z munosabatini bildirish istagi kuchayib borayotgan davridir. Shu- 
ning uchun ota-onalar va tarbiyachilar bolalarni to’g'ri o’sishlari, aqliv, 
axloqiy, estetik jihatdan tarbivalashga jiddiy e tib o r berishlari lozim.
Uch-to'rt yosh lard a bolalar, odatda, nutqning rivojlanishida katta 
muvaffaqiyatlarga erishadilar. Bu davrda bolaning so‘z boyligini asta- 
sekinlik bilan oshirib borishi, ayni vaqtda uning sezgi va tasavvurlarini 
kengaytirish tarbiyachilarning diqqat markazida bo'ladi. To‘rt yoshli 
bolada eng oddiv axloq me'yorlari va xarakter xususiyatlari: yaxshilik, 
itoat qilish, og'ir vazminlik, rostgo'ylik va hokazolar ongli ravishda 
shakllanishi mumkin. Xususiy mulkchilik psixologiyasidagi ko'rinishda: 
«Bu mening o4yin-chogbim», «bermayman», «tegma», «ber», «men sen 
bilan o'ynamay-man» va hokazo-larning oldini olish kerak. 5 - 6 yoshli 
bolaga asosiv axloqiy tushunchalar: yaxshi va yomonni tushuntirish 
mumkin. Tushuntirish rnashq qilish bilan birga olib borish hamda uni 
rag'batlantirish va jazolash bilan mustahkamlanishi kerak.
Tarbiyachilar tomonidan taqlid qilish uchun namunalar yaratilgan 
va foydali axloq m e ’yorlarini egallash sabablari ta’minlangan bolishi 
kerak. Bu yoshdagi bolalarni tarbiyalashdagi qiyinchiliklar, bu 
o'jarliklar va kattalar irodasiga besabab qarshiliklar koTsatishi bilan 
bog'langan. O'jarliklarining sababi ko'pincha bolalarning atrofidagi 
katta kishilar xatti-harakati, gapi bilan ishining bir emasligi, serjahlligi, 
farzandlariga kerakligicha e’tibor bermaslik yoki umuman e’tiborsizlik

---

bilan boglangan boladi. Bu yoshdagi qaysar bola diqqatini boshqa 
narsaga qaratish, chalgitish, o'jarlik ko'Ti.nishlariga ataylab e’tiborsizlik: 
kabi usullar bilan yo'qotiladi. So'z va qarash bilan tanbeh berishdan 
muvaffaqiyatli foydalaniladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar 
bilan olib boriladigan maxsus mashg’ulotlar asosiy psixik vazifalar: 
diqqat, kuzatuvchanlik, xotira, tafakkur, nutq kabilarni rivojlantirish 
mumkin. Bolaning maktabda o'qishga tayyorgarligi ana shu usul 
bilan ta’minlanadi. Maktabgacha yoshdagi bola ko'proq o'ziga e'tibor 
berishingizni xohlaydi. Men buni bolada sinab ko‘rganimda haqiqatan 
ham bunday bolalar o'zlarini hammadan ustun qo'yar ekanlar. Tanbeh 
bersangiz siz bilan anchagacha gaplashmay arazlab yurishar ekan. 
Xuddi shu mavzuni, ya’ni «Psixologiya» darsligidagi «Maktabgacha 
yoshdagi bolalar o'sishining umumiy shart-sharoitlari» mavzusida 
ko‘rib chiqamiz: 3 yoshli bolalarga t o 'g i i tarbiya berish, ta ’sir oTkazish, 
ularning harakatlarini maqsadga muvofiq yo'naltirish orqali ularda 
mustaqil holda ovqatlanish. kiyinish, yuvinish, o'z o'rnini vigishtirish 
ko'nikmalarini tarkib toptirishiga, ayrim topshiriq va vazifalarini 
puxta bajarish malakasini shakllantirishga erishish mumkin. Maktab» 
gacha yosh davrda namoyon boladigan tarbiya jarayonidagi ayrim 
qiyinchiliklarning tashqi va ichki alomatlari (belgilari) ham psixologik 
tadqiqotlarda va ilmiy-psixologik adabiyotlarda ko'p marta ta'kidlangan 
boiib, birinchi navbatda o'jarlik, qaysarlik, injiqlik, 
go'у о
kattalarning 
bolalar nazarida obro‘sizlanishi va qadrsizlanishi kabi illatlar bilan 
bogiiqdir. Bir qancha ilmiy-psixologik manbalarda aytilishicha, bu 
yoshdagi bolalarning his-tuvg'ulari va irodasida muhim o‘zgarishlar 
sodir boladi va bularning hammasi boladagi xudbinlik, o‘ziga bino 
qo6yish, urishish, qaysarlik, rashk kabilarda aks etadi. 0 ‘jarlik, 
qaysarlik, kattalarga itoatsizlikning payclo boiishi - bolaning kattalar- 
ga qaramlikdan qutulishiga urinishi va maktabgacha yosh davridan 
kichik maktab yosh davriga o'tish, mazkur vosh davridagi ow
zgarishlar 
«men o‘zim»ni anglashim mahsulida namoyon boladi. Yosh davridagi 
bolalarning kattalar bilan munosabatga kirishuvining eng muhim 
xususiyatlaridan biri - ularning xohish-istaklarini boshqarish imkoniyati 
mavjudligidir. Ularning kattalarni ezgu niyatiga boSsundirish, ota- 
onalar va tarbiyachilar mayliga kofiniktirish mumkinligidir. Ularni 
boshqa vosh davrlaridagi bolalardan farqi ularga nisbatan xotirjam,
224

---

barqarorroq his-tuyg'ular mavjudligi. 
ularning 
samarali holatlardan 
uzoqroqlik, 
nizolarga 
kam berilishidir. 
Bunday 
bolalarda jazavali 
holat 
y u z 
berishi 
m um kin, 
lekin u vaqtinchalik: 
bo lib . yaqqol 
harakat 
bilan emas, balki 
tasavvur tasvirlari dinamikasi 
bilan b o g liq holda 
sodir 
boHadi. Shunday qilib, «Pedagogika» 
darsligining «Bolalarning 
yosh davrlari 
xususiyatlari 
tavsifi» ham da «Psixologiya» darsligining 
«Maktabgacha yoshdagi 
bolalar o'sishining um u m iy
shart-sharoitlari» 
mavzularida 
o’xshashliklarai 
voritib berdi. 
Deraak, m aktabgacha 
davr- 
dagi bolalar tafakkurinL 
nutqi rivojlanishini, ongining 
o 's is h in i har xil 
o 'y in la m i 
namunali bajarishini 
psixologik v o i bilan 
aniqlasak, 
ularning 
tarbiyasini, intizomini tartib 
bilan 
aniqlaymiz. Shundagina kelajagimiz 
ravnaqi 
bo'lgan 
bolalarimiz 
barkarnol 
avlod boTib yetishadilar.