Innovatsiya va intergatsiya

T A R B IY A T IZ IM ID A IN N O V A T SIY A L A R
H ozir respublikam izda pedagogik innovatsiyalarning yaratilishi va 
rivojlanishi, keng pedagogik jam oatchiligining harakati, u m u m ta i i m
m aktablarining m oderinizatsiya qilinishi, standartlarni takomillash- 
tirilishi va dasturlarning yangilanish jarayoni ketmoqda. Yangiliklarni 
yaratish, izlash, to'plash, q o i l a s h ishlari jadallashib borm oqda. M a k ta b ­
da innovatsiyalar masalasini m uhokam a etganda, tarbiya tizim larida
92

---

innovatsiyalar tashkil topishi to'g'risidagi m asalalarni gapirib o'tm ay 
b o im a y d i. L ekin buning uchun avval tarbiyaviy tizim n in g ichki 
tushunchasini kiritam iz. Shundan keyin tarbiyaviy tizim n i falsafiy va 
texnologik jih a td a n ko'rib chiqishda innovatsiyalar y u z a g a kelishini 
o'rganam iz. Shunday qilib. pedagogikada «tarbiya» kategoriyasining 
bir vaqtda, bir necha tushunchalari mavjud tarbiyani o'rganayotgan 
avlodga tarbiyani eng m u h im ijtimoiy tajribalarni yetkazish bo'y icha 
m axsus tashkil etilgan jarayon sifatida tushunish eng keng tarqalgan 
tushunchalardan hisoblanadi. Shundan kelib chiqib, har qanday tarbiya 
jarayonining asosi, haqiqatda,o'qitish hisoblanadi, degan xulosaga 
kelish to'g'ri b o ia d i. Ushbu holatda tarbiya jarayoni didaktik vositalar 
bilan ko'rina boshlavdi.
Tarbiya jarayoni o'z ining o'ziga xosligini «saqlab qolish» uchun 
«tarbiya, 
tarbiya...tarbiya!» 
birgalikdagi 
monografiya 
mualliflari 
V.A.K arakovskiy va psixolog X .I.L aym ete t a k lif etgan u ning boshqa 
tushunchasidan foydalanadilar. A garda tarbiya jarayonini «Laym ete 
bo'yicha» qaraydigan bo'lsak, u nda tarbiya tizim i d id aktikadan iborat 
bo'lmavdi, balki bir tom ondan psixologo-pedagogik, boshqa tom ondan 
esa ijtimoiy-pedagogik tizim dan iborat bo'ladi. B u o'z navbatida 
tarbiya tizim i o'quvchilarga faqat didaktik tizim sifatida emas 
(o'qituvchilar, darslar, darsliklar, uy vazifalari orqali), balki ijtimoiy 
omil sifatida bolalarning atrof-muhitga jalb etilganligi orqali; ota- 
onalar, o'qituvchilar va bolalar o'rtasida y u za g a keladigan m unosabatlar 
orqali, albatta, har bir ta ’lim m uassasalarida tashkil topadigan m a ’lum 
psixologik m uhit orqali t a ’sir ko‘rsatadi. D idaktik tizim tushunchasi 
pedagogikada ancha qadim dan shakllangan. M ak tab n in g didaktik 
tizim i ta 'lim m aqsadlari, o'qish m azm uni, uni tashkil etishning metod 
va shakllari orqali ifodalanadi. Albatta, tarbiyaviy m aqsadlar o'rgani­
layotgan m aterial m azm uni, uni yetkazish shakli va m etodlari h am d a 
shu kabilarni belgilash orqali o'qitish jarayonida ham am alga oshiriladi. 
Lekin tarbiyaning ikkinchi tushunchasi m antiqida didaktik tizim o'zi 
tarbiyaviy tizim ining didaktik tizim ida ishtirok etadi, y a ’ni uning tizim i 
hisoblanadi. Ta’lim m uassasining tarbiyaviy vazifasi, birinchi navbatda, 
o'quvchilar dunyoni anglab yetishi, boshqalar orasida o'z o'r nini topish 
qadriyatlarni shakllantirishdan iborat. Lekin m ana shu vazifani faqat
93

---

o'qitish jarayonida am alga oshirib boim ay d i: u individual m anfaatlarini 
qondirish bilan b o g iiq dam olish doirasidagi o'yin, mehnat, ijodiy 
faoliyat bilan ham b o g iiq . Shunday qilib. xususan, tarbiya tizimi 
innovatsiyalarini o’rganish imkoniyati paydo boiad i. Uni yaratish va 
rivojlantirish jarayonida har gal qator aniq m asalalarni hal etish kerak 
b o ia d i: yuqorida nomlari keltirilgan mualliflar ularning beshtasini 
alohida u rg 'u bilan ko'rsatadilar:
1. Bolalarda dunyoning yaxlit va ilmiy asoslangan ko'rinishini 
shakllantirish.
2. Fuqarolik, o'zini anglashni, vatani taqdiri uchun javobgarlikni 
shakllantirish.
3. Bolalarni u m u m insoniy qadriyatlarga jalb etish. ular orasida 
m ana shu qadriyatlarga mos b o i g a n xulqni shakllantirish.
4. O'sib kelayotgan kelajak avlodda shaxs xususiyatlari sifatida 
«ijodkorlikni» shakllantirish.
5. O 'z -o'zini anglashni shakllantirishda bolaga yordam ko'rsatish.
Albatta, bu m asalalar ro'yxatini davom ettirish m um kin. Lekin
har qanday holatda ham m ana shu vazifalarning o*zi yuqorida sanab 
o'tilgan tarbiyalash vazifalarining «alohidaligini» ko'rsatadi. Yuqorida 
bavon etilgan didaktik qarashlarda innovatsiyalar y uza ga kelishi va 
shakllanishi im konivatlarini chuqur m uhokam a qilish h am d a tarbiya 
tizim ini falsafiv va texnologik jihatlarini o'rganishda tarbiyaviy inno- 
vatsiyalardan foydalaniladi. Tarbiya tizim ining falsafiv jihati tarbiya­
ning m azm un-m aqsadlarini asoslashni va tarbiyaning kerakli m azm uni 
bilan aloqasini asoslab berishni ko'z da tutadi. Biz avval aytganimizdek, 
bugungi kun qarashlari ostida tarbiya tizim ida ikki - turlicha bo'lgan 
konseptual (ko'p jihatdan qarama-qarshi) yondashishlar mavjud.
Birinchi yondashish tarbiya - bu o'ziga xos m azm u n g a ega b o ig a n
(falsafiy-pedagogik, 
g'oyaviy, 
psixologo-pedagogik, 
mamaviy 
va 
boshqa) bola shaxsiga ijtimoiy belgilangan va m aqsadga muvofiq ta ’sir 
ko'rsatishga asoslanadi. B unday tarbiya m a i u m shakllarda (frontal, 
guruhli, individual) va m a i u m m etodlar bilan amalga oshiriladi.
«Tarbiyaga ta'sir ko'rsatish sifatida» pedagog barcha choralar bilan 
samarali tarbiyaviy ta ’sir ko'rsatishga erishishi kerak. U (pedagog) 
o'zi ixtiyorsiz bolalar va ota-onalar teng qimmatli ishtirokisiz - m ana
94

---

shu tizim da asosiy subyekt b o i i b qoladi, chunki bolalar va «olib 
boruvchilar» rolida ishtirok etadilar. Va, albatta, tarbiyada teng huquqli 
sherik hisoblanmaydilar. Bu yerda bola «tarbiya predm eti» sifatida 
ishtirok etadi va bolaning faolligi subyektivlik to'g'risidagi m urojaat har 
gal «kerakligini faol o‘zlashtirish» yoki adaptiv faollik deb ataluvchi 
xususiyatga ega boiad i. Bu yondashish biz ilgari keltirib chiqargan 
ijtimoiylashtirish darajasi bilan to 'g 'rida n-to'g’ri b o g iiq , bunda biz 
tarixiy ishiab chiqilgan ijtimoiy qoidalarni, qadriyatlar, munosabatlar, 
m a ’naviy va m oddiy m adaniyat bilan m unosabat usullarini inson 
tom onidan o'zlashtirilishi jarayonini tushunam iz. Umumiy 
qabul 
qilingan tip asosida aytadigan b o i s a k - bolani tarbiyalash (mana shu 
tushuntirilishda) - uni kattalar dunyosiga olib kirish, uni u m um iy 
qonunlar bo'yicha «birga» yashashga o‘rgatish demakdir. Shunday 
qilib, ijtimoiylashtirish insonning «adaptik faollik» qobiliyatiga ega 
b o l i s h n i ko'z da tutadi va m aqsadga muvofiq jarayonlar (o'qitish va 
tarbiyalash), m aktabgacha, maktab, m axsus kasb-hunar m uassasalarida 
ham da tasodifiy omillar (oila, om m aviy axborot vositalari, san’at bilan 
muloqat qilish) t a ’siri ostida amalga oshiriladi.
Bu ta’sir ko‘rsatish tarbiya tizim i (yoki ijtimoiylashtirish) inson- 
p arvaiiikka zid kabi baholanishi m u m k in emas. Unda o'qituvchi va 
bolalar o i t a s i d a insonparvarlik munosabatlari mavjud b o iish i, gum a- 
nitar qadriyatlar t a r g i b qilinishi, guruhli va individual ijodkorlik 
elementlari tatbiq qilinishi m um kin. B u n d an tashqari, ta'sir koi*satish 
ushbu tarbiya tizim i o'zi tarbiya jarayoniga dem okratik qadriyatlar va 
qoidalar kiritishi kerak (atrof-hayotdagi o'zgarishlar ortidan): hayotni 
tashkil etish dem okratik usullarini 
0
‘zlashtirish (bolalar ham jam iyatidan 
boshlab), boshqalarga nisbatan huquq va majburiyatlarini o'zlashtirishga 
amal qilish. Lekin, tarbiya bilan b o g i i q bu yondashish am alda o'sib 
kelavotgan yosh avlodni tarbiyalash bilan b o g i i q b o i i b chiqmoqda, 
chunki bolaning xulqi va hayoti bu holatda to ia lig ic h a tashqi kuchlar 
bilan belgilanadi. Va unda bu tanlovni am alga oshirish imkoniyati 
qolmaydi. Yetkazish kerak b o i g a n qandaydir tarbiyaviv m azm un, m ana 
shu tarbiyaviv standartdan kelib chiquvchi ijtimoiy-pedagogik-nazariy -
bu narsalarning barchasi bolaning ichki «xohlaym an» istagiga, balki 
tashqi «kerak» talabiga yoiialtirilgan m etodlarni talab etadi. Shuning
95

---

uchun ushbu tarbiyaviy tizim qandaydir jazo va majburlashlarsiz 
m avjud b o iis h i m u m k in emas. Yana bir bor eslatib o'tam iz, indivi­
duallashtirish, - bizning tushunishim izcha, - bu bolada mavjud yoki 
o'zining individual tajribasida egallagan yagona, alohida va o'ziga 
xosligini ta’minlab turish va rivojlantirish bo'yicha kattalarning ham da 
bolaning faol iyat id ir.
Individuallashtirish - birinchidan, birlamchi asosiy ehtiyojlarni 
individual yo'naltirilgan holda yordam ko'rsatishni ko'zda tutadi, 
busiz tabiiy «o'zligini» his etish m u m k in emas: ikkinchidan, aynan 
m ana shu individ uchun xos bo'lgan tabiat bergan (meros bo'lib o'tgan) 
jismoniy, intellektual, emotsional qobiliyatlar imkoniyatlarni maksimal, 
erkin am alga oshirish uchun sharoitlar varatishni ko'z da tutadi. Va, 
nihoyat, uchinchidan, individuallashtirishning belgisi, asosiy xislati -
avtonom m a ’naviy o'zini qurishda. o'zini ijodiy gavdalantirishda, 
«moslashuvchan b o i m a g a n faollik», hayotiy o'z y o i i n i tanlashdagi 
qobiliyatini rivojlantirishda insonga yordam ko'rsatish.
Shaxsni individuallashtirish uning o'zligini rivojlantirish, shunday 
qilib, keng m a ’noda insonparvarlik-tarbiyaviy tizimini tashkil etadi. 
Tarbiyada 
bunday 
yondashishning 
maqsadi 
bolalarga, 
ularning 
subyektiv m avjudliklarini tashkil etishda yordam ko'rsatish hisoblanadi. 
B uning uchun ushbu tarbiyaviy tizim da insonga o'zini anglash va o'zini 
am alga oshirishda yordam beruvchi m axsus vositalar ishlab chiqiladi. 
Insonparvarlik tarbiyaviy tizim ining subyekti endi faqat pedagog emas, 
balki bolalarning o'zlari ham hisoblanadi (bola, asosan, tarbiya obyekti 
hisoblangan ta ’sir ko'rsatish tarbiyaviy tizimidan. uning asosiy faiqi 
ham m an a shundan iborat). Ushbu p aradigm ada pedagoglar ham, bolalar 
ham m aktab oldida turgan m aqsadlarini birgalikda aniqlashtiradilar, 
ularni amaliy vazifalar darajasiga ko'taradilar va ham korlikdagi 
faoliyatda amalga oshiradilar. M aktab insonparvarlik tarbiyaviy tizim i 
samaraliligining m uhim sharti, bolalar va kattalarni u m u m iy jam o ag a 
birlashtirish hisoblanadi (lekin o'z vazifalari bo'yicha turlicha bo'Isa 
ham - bolalar, pedagoglar, ota-onalar). Bolalar va kattalarning o'zaro 
m unosabatlari m a i u m m unosabatlarni y u za g a keltiradi, ular birinchi 
navbatda tiz im ning tarbiyaviy imkoniyatlarini belgilavdi.
H ar qanday insonparvarlik tarbiyaviy tizimi aniq tizim hisoblanadi. 
U ning tashkil topishi, faoliyati va rivojlanishida muhit. shu bilan birga

---

faqat tashqi ta’sir ko'rsatuvchi omil sifatida emas, balki ushbu tiz im ning 
tarkibiy qismida katta rol o'ynaydi.
Tarbiyaviy tizim ning ikki turini taqqoslash, tahlil qilish, y ak u n id a 
ta’sir ko'rsatish, t a i i m tizimi va insonparvarlik tarbiya tizimi o'z ining 
predmeti m azm u n id a ham farq qilishini alohida aytib o'tamiz.