Innovatsiya 2021: dolzarb muammolar va zamonaviy yechim

Фойдаланилган адабиётлар 
1.
Ўзбек тилининг изоҳли луғати, 5 жилдли. – Тошкент: Ўзбекистон 
миллий энциклопедияси, 2008. 
2.
Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. Москва, 1969.
3.
Шомақсудов А. ва бошқалар. Ўзбек тили стилистикаси. Т., Ўзбекистон, 
1983. 
4.
Ҳожиев А. Ҳозирги замон ўзбек тили. Тошкент: Ўзбекистон, 1969. 
5.
Арнольд И.В. Стилистика современного английского языка 
(стилистика декодирования) Москва: Просвещение, 1999. 
6.
Ашурова Д.У. Художественный текст в контексте национальной 
культуры // Linguistics-II Т., 2011. С. 15-17.
7.
Глазырина С.А. Стилистические и текстообразующие функции повтора 
словообразовательных единиц. Автореф. канд. дис. – Т., 1993. 
ТАСАВВУФ ФАЛСАФАСИНИНГ GNOSEOLOGIK ТАХЛИЛИ 
 
Сиддиқов Илёсжон Бахромович 
Катта ўқитувчиси, ф.ф.ф.д., (PhD) 
Фарғона давлат университети 
Ўрта асрлар ислом таълимотлари ичида тасаввуф муҳим аҳамиятга эга 
бўлган. “Тасаввуф бир илм бўлиб, у ила нафснинг аҳволи – яхши ва ёмони, 
унинг ёмонини поклаш йўли, яхшисини зийнатлаш йўли, Аллоҳ таолога томон 
юриш кайфияти ва унга томон қочиш услуби ўрганилади” [1]. Мусулмон 
фалсафасида
 
тасаввуф инсон қалби ва руҳиятини нишонга олиб, жаҳолат ва 
худбинликка қарши ўлароқ майдонга чиққани, ахлоқий покликни тарғиб этган, 
шу билан бирга у расмий диний ақидапарастлик ва мутаассибликка ҳамда 
ҳоким табақаларнинг айшу ишратга ғарқ турмуш тарзи, талончилик ва 
манфаатпарастликка зид ўлароқ меҳнаткаш халқ норозилигини ифодалаб 
келган. С.М. Хотамий фикрига кўра, “тасаввуфнинг бош вазифаси борлиққа 

---

INNOVATSIYA 2021: DOLZARB MUAMMOLAR VA ZAMONAVIY YECHIM 
Стр. 
101
эмпирик маъно бериш, унинг зоҳирий кўринишидан, яъни атроф муҳитдан 
халос бўлиш, ҳиссиётлар ва ақлдан ташқари турувчи руҳий-маънавий 
ҳақиқатни топишга кўмаклашадиган психологик ва амалий усулни танлашдир. 
Охир-оқибатда тасаввуф яхлит илоҳий вужуд билан қўшилиб, оламнинг олий 
ҳақиқатига эриб, қоришиб кетишни даъво қилади” [2]. Шарқшунос олимлар 
тасаввуфнинг фалсафий асосларини, дунёқараш сифатидаги моҳиятини 
аниқлаш мақсадида турли йўллардан борадилар. Масалан, ғарб шарқшунослари 
тасаввуфга доир манбаларни христиан мистикасини таҳлил қилиш учун ишлаб 
чиқилган тушунча ва усуллардан фойдаланган ҳолда, суфизмга оид 
материалларни уларга маълум бўлган христиан мистицизмини ўрганиш 
тажрибаси билан таққослаб, фарқларини, ўзига хослигини аниқлашга ҳаракат 
қиладилар.
Тасаввуфнинг асосий хизмати шундан иборатки, у “имон” тушунчасини 
шакллантиради ва уни “билимдан” фарқлайди. Ундан ташқари Аллоҳни билиш 
муаммосининг тушунилишига доир далиллар ишлаб чиқди. Моддий дунё нарса 
ва ҳодисалари ҳақида рационал билим бўлиши мумкин эмаслигини кўрсатиб 
беради, уларга нисбатан фақат “имон” тушунчаси ишлатилиши мумкин, улар 
ҳақидаги “билим” эса иррационал ва шахсий бўлиши мумкин, лекин у илмий ва 
асосланган бўлмайди [3]. Мана шундай ёндашувалар асосида илмий фаолиятга 
доир ёндашувларда хулосавий фикрлар шакллана бошлади.
Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф ўзининг “Тасаввуф ҳақида 
тасаввур” асарида тасаввуфнинг вазифаларини қуйидагича келтиради. 
1.
Муҳаққақ уламолар тасаввуфни “ботиний фиқҳ”, яъни “ички фиқҳ” 
дейдилар. Ибодатларни адо этиш жарайнида қалбни қандай тутиш кераклигини, 
хушуъ ва хузуъни қандай адо этиш лозимлигини оят ва ҳадислар ҳамда ижмоъ 
ва қиёс асосида ботиний фиқҳ илми – тариқат баён қилиб беради.
2.
Тасаввуф ақоид илмига ҳам яқиндан боғлиқлиги бор. Маълумки, ақоид 
илми эътиқод масалаларини муолажа қилиб, одатда бу борадаги бош масалалар 
ҳақида баҳс юритиб, ҳар бир масала бўйича оят ва ҳадислардан далиллар 
келтиради. Аммо бу илмда ҳисс-туйғу, завқу шавқ, қалбий масалалар баёнига 

---

INNOVATSIYA 2021: DOLZARB MUAMMOLAR VA ZAMONAVIY YECHIM 
Стр. 
102
кўп аҳамият берилмайди. Тасаввуф эса айнан шу масалаларга катта эътибор 
қаратади.
3.
Тасаввуф “қалб”, “руҳ”, “”ақл” ва “нафс” каби маъноларни алоҳида эҳтиром 
ила тушунтиради ва уларнинг ҳар бирига мусулмон банда қандай муносабатда 
бўлиши зарурлигини баён қилиб, ўша баённинг татбиқ қилинишини ҳам йўлга 
қўяди [4]. Шундай экан, тасаввуф илмини ислом дунёсининг илмий ва 
интеллектуал фаолиятида муҳим ўрин тутганлигини ва мутасаввуф 
олимларнинг асарлари асосида ислом дунёқараши бурмунча ошганлигини 
кўришимиз мумкин. 
“Ислом маърифати ва ҳозирги замон” рисоласида келтирилишича, “ислом 
илм-фан, тараққиёт ва кишилар ҳаётини енгиллаштиришга сабаб бўлувчи 
омилларни барча замон ва маконда қўллаб-қувватлаб келган. Шунга қарамай, 
динни догматик шаклга солишга уринувчи, ислом кўрсатмалари кескин ва ҳар 
қандай ўзгаришдан холи, деб талқин қилувчи тоифалар учраб туради”. Бироқ 
ислом дини шаклланишида ва ўзининг ривожи чўққисида бундай догматик 
фикрлар ўрнини асл исломий маърифатга асосланган қарашлар банд этган эди. 
Ислом маданиятини шаклланишида ислом дини ва унинг таъсир 
воситаларининг тўғри ишлаб чиқилганлиги муҳим аҳамиятга эга бўлган.
4.
Ислом маданиятининг илк даврларида барча муаммо ва масалаларни ҳал 
этишда ваҳий ва пайғамбар Муҳаммад тушунтиришлари, кейинчалик Қуръон, 
ҳадислар ҳамда саҳоба ва тобеъинлар обрўсига таяниш қабул қилинган эди. 
Шунинг учун илк мусулмончиликда анъанага, яъни Қуръон, Сунна, тақлидга 
таяниш устунлик қилган. Шу билан бирга бу даврда аввало шариат 
ривожланади. Шариат маъноси – тўғри йўл, илоҳий йўл, қонунчиликни 
англатади.