Innovat sion

M unosabatlar marketingi.
M u n o s a b a tla r m a r k e tin g id a n m a q s a d -
k o r x o n a v a m i j o z u c h u n o ‘z a ro m a n fa a tli fo y d a n i ifo d a la y d ig a n u z o q
m u d d a tli m u n o s a b a tla r n i o 'r n a t is h , riv o jla n tir is h v a q o 'lla b - q u v v a t-
la s h d ir. T ah lil m i jo z n i n g ( k o r x o n a , x a r id o r , i s t e ’m o lc h i) in d iv id u - 
a lla s h u v ig a y o ‘ n a ltir ila d i v a is h o n c h li m ijo z la r v a t a ’m in o tc h ila r
o ‘r ta s id a u z o q m u n o s a b a t l i m u n o s a b a tla r n i b o s h q a r is h g a q a ra tila d i. 
K e y in g i m a q s a d u s h b u m ijo z u c h u n to v a r la r v a x iz m a tla m i t o ‘g ‘ri
131

---

ta n la s h d a n ib o r a t (a k s in c h a e m a s ). A g a r a n iq ro q a y ta d ig a n b o ‘lsak , 
o n e - to - o n e m a r k e tin g (y o k i m u n o s a b a tla r m a rk e tin g i)n in g m a q sa - 
d i - h a r b ir m ijo z b ila n m u n o s a b a tla r o‘m a tis h v a r iv o jla n tiris h v a
a y n a n u n g a x i z m a t k o ‘rs a tis h b o T ib , b u n d a m ijo z n i p e rs o n ifik a ts iy a
q ilis h u c h u n a x b o r o t te x n o lo g iy a la ri v a m a ’lu m o tla r t o ‘p la m !a rid a n
f o y d a la n ila d i.
Taassurotlar marketingi.
T a a s s u ro tla r m a rk e tin g i u c h u n i s t e ’m o l- 
c h i to v a r v a x iz m a tla rn i u la rn in g funlcsional a trib u tla rid a n k o 'r a
k o ‘p ro q u la rn i is te ’m o l q ilish , fo y d a la n is h d a o lin a d ig a n e m o ts io n a l 
s a m a r a s i u c h u n x a rid q ila d i. B o s h d a n k e c h irilg a n h a r b ir k e c h in m a , 
u ja m o a v iy y o k i y a k k a ta rtib d a g i b o ‘lish id a n q a t’i n a z a r, a lo h id a b ir 
k is h i u c h u n o ‘z sh a x sin i, o ‘z ig a x s o lig in i m u s ta h k a m la s h u su lid ir.
S h u n d a y q ilib , o q ilo n a s a b a b la rn in g ro li s e z ila rli p a s a y ib , b irin - 
c h i o ‘rin g a irra ts io n a l, e m o ts io n a l sa b a b la r c h iq ib o ld i. I s t e ’m o lc h i 
n a f a q a t o ;z i n i n g q o n iq tirilm a g a n e h tiy o jla rin i, b alk i irra ts io n a l x a rid
s a b a b la rin i h a m ifo d a la sh g a q o d ir b o T m a y q o ld i.
8 .4. I n n o v a t s iy a l a r n i j o r i y q ilis h d a is te ’m o lc h ila r
x u lq - a tv o r in i b o s h q a ris h
I n n o v a ts iy a la r n i jo r iy q ilis h d a i s t e ’m o lc h ila r x u lq -a tv o rin i b o s h - 
q a r is h fa q a t o q ilo n a m u lo h a z a la r b ila n g in a b e lg ila n m a y d i. K o rx o n a
o ‘z m a n f a a tla r in i is te ’m o lc h ila rn in g s o ‘ro v la ri b ila n m u v o fiq la s h ti- 
r is h d a u la rn in g ijtim o iy -p s ix o lo g ik e h tiy o jla rin i h a m q o n d ira d i. E h - 
tiy o jla r n i ( ju m la d a n , ijtim o iy -p s ix o lo g ik ) t o ‘la ro q q o n d iris h u c h u n , 
k o r x o n a m ijo z la r n in g ijtim o iy -p six o lo g ik : h o la tin i im k o n q a d a r b a - 
ta fs ilro q v a h a r to m o n la m a ifo d a la s h i lozim .
S h a x s la m in g iq tiso d iy x u lq -a tv o ri ta h lil q ilin a d ig a n ilm iy y o n - 
d a s h u v la r m a v ju d . Iq tis o d iy o n g iq tiso d iy p s ix o lo g iy a n i k o ‘rib
c h iq is h n in g p r e d m e ti h is o b la n a d i. U n ia g m o d e lla rid a in s o n n in g
h a r a k a tid a n o l d i n v a z iy a tn i v a u n d a g i o ’z in i q ab u l q ilish , fik rla s h ,
132

---

tu s h u n is h k e la d i, b o s h q a c h a q ilib a y tg a n d a , k o g n itiv (b ilim o lis h ), 
a f fe k tiv (e m o ts io n a l) ta rk ib iy q is m la r, s o ‘n g ra h a r a k a t y o k i u n i 
t o ‘x ta tis h , y a ’n i k o n a tiv (h a ra k a t- d in a m ik ) ta rk ib iy q is m la r k u z a ti- 
la d i. Iq tis o d c h i v a p s ix o lo g la rn in g e n g k a tta e ’tib o ri iq tis o d iy q a r o r 
q a b u l q ilis h m u a m m o s ig a m u ja s s a m la n a d i. M a te m a tik y o n d a s h u v -
la r h a m m a v ju d b o ‘lib , u la r m a ’lu m d a r a ja d a in s o n n in g iq tis o d iy
x u lq - a tv o r i k o n a tiv ta rk ib iy q is m la rin i m u tla q la s h tir a d i.
M ijo z n in g m a h s u lo tg a re a k s iy a s i ta rk ib iy q is m la rid a n b iri e m o t­
s io n a l re a k s iy a h is o b la n a d i. U m a h s u lo t h a q id a , u n in g ta v s ifn o m a la r i 
h a q id a b ilim la r , u s h b u m a h s u lo tn i ta q d im e tu v c h i k o rx o n a h a q id a g i 
f ik r - m u lo h a z a la r b ila n b e lg ila n a d i. I s t e ’m o lc h in in g to v a r g a e m o t­
s io n a l re a k s iy a s in i ta v s ifla y d ig a n n a z a riy a in in g a s o s iy tu s h u n c h a la ri 
« m u n o s a b a t» v a « a f z a l k o ‘ris h » h is o b la n a d i. M u n o s a b a t s h a x s n in g
o b y e k tn i, u n g a n is b a ta n s e z ila y o tg a n h is s iy o tla r n i v a u n g a n is b a ta n
e h tim o liy h a r a k a tla r y o ‘n a lis h in i b a h o la s h d ir. A fz a l k o ‘ris h u la r- 
n in g o ‘z a ro a lo q a la rid a ta h lil q ilin a d ig a n m u n o s a b a tla r d ir . M a r k e ­
tin g f a o liy a ti u c h u n m u n o s a b a tla r d a n k o ‘r a a fz a l k o ‘r is h la m i ta d q iq
e tis h m u h im r o q d e b a y tis h m u m k in .
S in te tik y o n d a s h u v d a m u n o s a b a tla m in g in te g ra l m iq d o riy ifo d a s i 
to v a m i tu rli ta v s ifn o m a la r b o ‘y ic h a b a h o la s h g a a s o s la n a d i. T a h liliy
y o n d a s h u v d o ira s id a e s a q a r a m a -q a rs h i m a n tiq iy z a n jir d a n fo y d a la - 
n ila d i. D a s tla b x u s u s iy a tla r y i g ‘in d is i m a ’lu m b o ‘lg a n tu rli to v a rla r- 
n i a fz a l k o 'r is h l a r g u ru h la n a d i. S o ‘n g r a s ta tis tik u s u lla r y o r d a m id a
a lo h id a ta v s if n o m a la m in g s u b y e k tiv b a h o la r i c h iq a rila d i.
M u n o s a b a tla r , a fz a l k o ‘r is h la r v a q a b u l q ilis h la r ta h lilin in g a s o s i- 
d a f o y d a b o ‘y ic h a s e g m e n tla s h y o ta d i, u n in g n e g iz id a e s a jo y la s h ti-
ris h x a r a k te ri, n a r x s iy o s a ti v a h .k .n i a n iq la s h m u m k in .
Y u q o r id a k e ltirilg a n u s u lla r m a m la k a tim iz d a z a m o n a v iy m a r- 
k e tin g d a k a m q o ‘lla n m o q d a . B u , b irin c h i n a v b a td a , k o rx o n a la rd a
m a r k e tin g d a n a m a liy f o y d a la n is h riv o jla n m a g a n lig i b ila n b o g ‘liq . 
X iz m a tla r s o h a s i m a rk e tin g id a i s t e ’m o lc h ila m in g t a k l i f e tila y o t- 
g a n a lo h id a m a h s u lo tla rg a e m a s , b a lk i k o ‘p r o q k o rx o n a n in g im ijig a
133

---

e m o tsio n a l re a k s iy a s in i ta d q iq e tis h z a ru r. T u rli m a h s u lo tla r, q o id a - 
g a k o ‘ra, b itta o fisd a, b ir x il o d a m la r b ila n m u lo q o td a s o tila d i, s h u
sa b a b li q a b u l q ilis h , m u n o s a b a t v a a fz a l k o ‘ rish k o 'p r o q b u tu n k o r- 
x o n a im iji b ila n b e lg ila n a d i.
T o v a rn in g k u tila y o tg a n m a q s a d g a m u v o fiq lig in in g s u b y e k tiv b a- 
h o si, m o tiv n in g m u h im lig i, to v a rn in g m a ’lu m b ir m o tiv n i q o n d ir- 
ish q o b iliy a tin in g s u b y e k tiv b a h o s i, e h tim o liy m o tiv la r so n i, o b y e k t 
q a n d a y d ir m u h im b e lg ig a e g a e k a n lig in in g s u b y e k tiv b a h o la n a d ig a n
e h tim o li, b u n d a y b e lg in in g m u h im lig i v a ja lb e tu v c h a n lig in in g s u b ­
y e k tiv b a h o s i - b u la m in g b a rc h a s i tu s h u n c h a la r v a u la rn in g k o 'r ib
c h iq ilg a n m o d e lla rd a fo y d a la n ilg a n k o ‘rs a tk ic h la ri, u la rn i a m a lg a
o s h iris h o s o n em a? B u x u s u s iy a t u s h b u m o d e lla rd a n a m a liy m a r ­
k e tin g is h id a fo y d a la n is h q iy in la s h is h ig a o lib k e la d i.
K o rx o n a n in g in n o v a ts iy a la rn i jo r iy q ilis h h a q id a q a ro r q a b u l q i- 
lis h id a m ijo z la r h a q id a g i a x b o ro t b irin c h i c f r in g a c h iq a d i v a k o r- 
x o n a fa o liy a tin in g m u v a ff a q iy a tla ri k o ‘p in c h a a y n a n u n g a b o g 'l i q
b o ‘lad i. S h u n d a y q ilib , m ijo z h a q id a g i a x b o ro t m a rk a z iy o 'r in la r d a n
b irin i e g a lla y d i. 0 ‘z m ijo z la rin in g h o la ti v a m o s k e lu v e h i e h tiy o j- 
lari h a q id a x a b a rd o rlik n in g to U iq lig ig a u la ra in g e h tiy o jla rin i q o n d i- 
ris h s a m a r a d o rlig i h a m , k o rx o n a o la d ig a n fo y d a h a jm i h a m b o g ‘liq
b o 'la d i.
M ijo z la m in g m a rk e tin g ta h lili - in n o v a ts iy a la r j o r iy q ilis h - 
d a i s t e ’m o lc h ila r x u lq -a tv o rin i b o s h q a ris h n in g ta rk ib iy e le m e n ti 
sa n a la d i. B u n d a m a rk e tin g ta h lili e n g u m u m iy m a ’n o d a b u y e r d a
m a v ju d m a rk e tin g a x b o r o tla rid a n m o s k e lu v e h i b o s h q a r u v q a ro ri q a ­
b u l q ilis h g a im k o n b e r a d ig a n x u lo s a la r (ta k lifla r, ta v s iy a la r, a s o s la r) 
c h iq a r is h g a im k o n b e ra d ig a n ja r a v o n s ifa tid a tu s h u n ila d i. K o ‘rs a til- 
g a n x u lo s a la r is h o n c h lilig i fo y d a la n ila y o tg a n a x b o ro t s ifa ti v a u n i 
q a y ta is h la s h d a q o ‘lla n ila d ig a n te x n o lo g iy a la r b ila n b e lg ila n a d i.
M a r k e tin g ta h lili fa o liy a t ris k la rin i m in im a lla s h tiris h u c h u n
h a m z a ru r. M ijo z la m in g m a rk e tin g ta h lilid a ik k i b o s q ie h n i a jra tib
k o ‘ rs a tis h m u m k in :
134

---

- b irin c h i b o s q ic h d a m ij o z la r n in g a m a ld a g i h o la ti id e n tifik a ts iy a
q ilin a d i;
- ik k in c h i b o s q ic h d a s a b a b - o q i b a t a lo q a la rin i m o d e lla s h tiris h
a s o s id a m ijo z la r n in g u s h b u a m a ld a g i h o la ti tu s h u n tir ib b e rila d i v a
u la m in g k e lg u s i d a v rd a g i r iv o jla n is h i b a s h o r a t q ilin a d i.
M ijo z la rn in g m a rk e tin g t a h l i li d a s s e n a r iy u s u li, e k s p e rtla r b a h o s i 
u s u li, ta q q o s la s h u s u li, t a h l i l i y j a d v a l l a r v a k o ‘rs a tk ic h la r tiz im in i 
q u r is h u s u li fo y d a la n ilis h i m u m k i n . B u n d a ta h liln in g m u a y y a n m a q -
s a d la r ig a q a ra b , tu rli m a r k e t i n g a x b o r o tla r ig a n is b a ta n tu rli u s u lla r
q o i l a n i s h i m u m k in .
H a r b ir m ijo z q u y id a g i k o ‘r s a tk i c h la r g u ru h i b o ‘y ic h a ta v s ifla - 
n is h i m u m k in : b o s h q a r u v , m a r k e tin g , m o liy a , is h la b c h iq a r is h , ij- 
tim o iy -p s ix o lo g ik h o la t, k o r x o n a b ila n m u n o s a b a tla r . K o rx o n a n in g
b a r c h a m ijo z la rin i tav sifl a y d ig a n k o ‘r s a tk ic h la r y i g ‘in d is in i « m i- 
j o z l a r b a z a s i» tu s h u n c h a s i s if a tid a ta lq in q ilis h m u m k in . M ijo z la r
b a z a s in i tu s h u n is h g a b u n d a y y o n d a s h u v u n i m ijo z la r (k liy e n tu ra ) 
d a n fa rq la s h g a im k o n b e r a d i : k l iy e n tu r a - m ijo z la rn in g o d d iy g in a
y i g ‘in d is i, m ijo z la r b a z a si e s a x i z m a t l a r i s te ’m o li z a ru ra tin i t a ’m in - 
la y d ig a n , b o z o r v o s i t a s i d a if o d a la n g a n m ijo z la rn in g h a r to m o n la - 
m a h o la ti b o ‘lib , b u y e r d a m ijo z k o r x o n a n in g h e c h b o i m a s a b itta
x iz m a tid a n h e c h b o ‘l m a s a b i r m a r ta f o y d a la n g a n y u rid ik y o k i j i s -
m o n iy s h a x s h is o b la n a d i.
M ijo z la rn i ta v s if la y d i g a n m a r k e tin g a x b o r o tla ri k o rx o n a u c h u n
h a m m u h im a h a m iy a t k a s b e ta d i. U n i k e lg u s id a f o y d a la n is h m a q - 
s a d la r id a ta h lil q ilis h z a r u r . A lo h id a o lin g a n m ijo z n i o ‘rg a n is h j u d a
c h u q u r b o T is h i m u m k in , m a s a la n , u n in g f a o liy a tin i ta v s ifla y d ig a n
k o ‘rs a tk ic h la r k u n d a lik m o n i t o r i n g q ilin is h i m u m k in . B u n d a y y o n - 
d a s h u v d a n m u h im m i j o z l a r g a n i s b a t a n f o y d a la n is h m a q s a d g a ra u - 
v o fiq . S h u b ila n b ir g a , b u n d a y b a ta f s il ta d q iq o t b o s h q a m ijo z la rg a
n is b a ta n o rtiq c h a b o ‘lib, r e s u r s la r c h e k la n g a n lig i s a b a b li q o i l a n -
m a y d i. A m a liy o td a b itta m i jo z n in g ta v s if n o m a la r ig a h a m , b u tu n
k liy e n tu r a n in g u m u m la s h ti r i l g a n ta v s if n o m a la r ig a h a m e g a b o ‘lis h
135

---

q u la y d ir . B u m ijo z la rn in g x iz m a tla rg a b o ‘lg a n h o z irg i v a k e la ja k - 
d a g i e h tiy o jla rin i a n iq la s h v a ta s h k ilo tn in g a so s iy q u y i tiz im la rin i 
m a q s a d l i y o 'n a lt ir il g a n h o ld a riv o jla n tiris h im k o n in i b e ra d i.